Βομβαρδίζοντας τη Λιβύη: 1986-2011
Κρατάει χρόνια αυτή η κολόνια
του Ηρακλή Οικονόμου
(Δημοσιεύτηκε σε Historical Quest, 13 Αυγούστου 2011)
Η στρατιωτική επέμβαση των δυτικών δυνάμεων στη Λιβύη έχει μακρά ιστορία και δεν ξεκινά με την τωρινή επιχείρηση «Αυγή της Οδύσσειας». Αντίθετα, η χώρα έχει υπάρξει και στο παρελθόν προσφιλής προορισμός των δυτικών βομβαρδιστικών, όπως μαρτυρά ο βομβαρδισμός της Τρίπολης από τις ΗΠΑ το 1986. Το κείμενο που ακολουθεί σκοπό έχει να φωτίσει μία ξεχασμένη πτυχή της σχέσης της Λιβύης με τη Δύση, που έλαβε χώρα πριν από 25 χρόνια, και μέσω αυτής να κατανοηθεί καλύτερα η τρέχουσα συγκυρία.
Οι σχέσεις Λιβύης-ΗΠΑ είχαν οξυνθεί στα μέσα του ’80 λόγω της αμερικανικής στρατιωτικής παρουσίας στην Ανατολική Μεσόγειο και της – πραγματικής ή υποτιθέμενης – υποστήριξης που ο Καντάφι παρείχε προς διεθνείς τρομοκρατικές οργανώσεις. O τότε Πρόεδρος των ΗΠΑ Ρόναλντ Ρέιγκαν συντηρεί μία στρατηγική έντασης στις σχέσεις των ΗΠΑ με τη Σοβιετική Ένωση και με χώρες της περιφέρειας. Παράλληλα, βρισκόμαστε σε μία περίοδος όξυνσης της διεθνούς τρομοκρατίας, με άξονα την εξωτερική πολιτική του Ισραήλ και τις ευρύτερες αντιθέσεις στην Μέση Ανατολή. Στις 27 Δεκεμβρίου 1985 λαμβάνουν χώρα τρομοκρατικές επιθέσεις στα αεροδρόμια της Ρώμης και της Βιέννης, στις οποίες δολοφονούνται 19 πολίτες. Την ευθύνη αναλαμβάνει η οργάνωση του Αμπού Νιντάλ. Η κυβέρνηση των ΗΠΑ υποδεικνύει τον Καντάφι ως ιθύνοντα νου και προστάτη της οργάνωσης. Ο Καντάφι αρνείται τις κατηγορίες.
Η επίθεση των ΗΠΑ στη Λιβύη το 1986 έχει δύο κύρια επεισόδια. Το πρώτο συνίσταται στην επιχείρηση «Φωτιά στο Λιβάδι», που σκοπό είχε την πρόκληση ένοπλης λιβυκής αντίδρασης μέσω της αμφισβήτησης κάθε δικαιώματος παρουσίας της Λιβύης στον Κόλπο της Σύρτης. Τον έλεγχο του Κόλπου είχε αναγγείλει ήδη από το 1973 ο Καντάφι, χαράσσοντας μία γραμμή από τη Βεγγάζη ως τη Μισράτα και ορίζοντας την εντός της γραμμής θαλάσσια και εναέρια περιοχή ως χωρικά ύδατα και εναέριο χώρο της Λιβύης αντίστοιχα. Τον Ιανουάριο του ’86 πραγματοποιούνται οι πρώτοι ελιγμοί του πολεμικού ναυτικού των ΗΠΑ. Τον Μάρτιο, οι δυνάμεις ενισχύονται με τρία αεροπλανοφόρα και 220 αεροπλάνα που αρχίζουν πτήσεις πάνω από τη διαφιλονικούμενη περιοχή, βομβαρδίζοντας ναυτικούς στόχους. Δύο κορβέτες και δύο πυραυλάκατοι του λιβυκού ναυτικού πλήττονται από πυραύλους που εκτοξεύουν βομβαρδιστικά Α-6 και μονάδες επιφανείας. Τουλάχιστον 35 Λίβυοι σκοτώνονται.
Το δεύτερο επεισόδιο αφορά την επιχείρηση «Το Φαράγγι του Ελντοράντο», κατά την οποία αμερικανικά αεροσκάφη βομβάρδισαν επίγειους στόχους στην Τρίπολη. Είχε προηγηθεί στις 5 Απριλίου έκρηξη βόμβας στη ντισκοτέκ «Λα Μπελ» του Βερολίνου, προσφιλούς τόπου διασκέδασης αμερικανών στρατιωτών. Στην τρομοκρατική επίθεση σκοτώνονται δύο αμερικανοί λοχίες και μία θαμώνας τουρκικής υπηκοότητας, ενώ δεκάδες άλλοι τραυματίζονται. Ο Ρέιγκαν υποδεικνύει τον Καντάφι ως οργανωτή της επίθεσης και ανακοινώνει ότι οι μυστικές του υπηρεσίες υπέκλεψαν συγχαρητήρια μηνύματα που είχαν σταλεί από την κυβέρνηση της Λιβύης προς την λιβυκή πρεσβεία στο Ανατολικό Βερολίνο, αμέσως μετά την έκρηξη.
Στις 15 Απριλίου εξαπολύεται η επίθεση, στην οποία συμμετέχουν πρωτίστως βομβαρδιστικά F-111 που απογειώνονται από βρετανικές βάσεις, ένα εκ των οποίων καταρρίπτεται πάνω από τον Κόλπο της Σύρτης. Από τους βομβαρδισμούς σκοτώνονται πάνω από 100 πολίτες, ανάμεσα στους οποίους και μία κόρη του Καντάφι. Η επίθεση καταδικάζεται από τον Αραβικό Σύνδεσμο, τη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ, καθώς και από σειρά ευρωπαϊκών χωρών· πριν την επίθεση, η Γαλλία και η Ισπανία αρνούνται να επιτρέψουν στα αμερικανικά βομβαρδιστικά να διασχίσουν τον εναέριο χώρο τους.
Η αμερικανική στρατιωτική εμπλοκή στη Λιβύη τη δεκαετία του ’80 δεν σταματά εδώ. Το 1981, ζεύγος αμερικανικών μαχητικών F-14 κατέρριψε ζεύγος λιβυκών βομβαρδιστικών SU-22. Το 1989, πάλι δύο F-14 κατέρριψαν δύο λιβυκά MIG-23, πάντα εντός του Κόλπου της Σύρτης. Κατά τη δεκαετία του ’80, η συχνότητα της εμπλοκής αμερικανικών δυνάμεων στην περιοχή, συχνά εντός του εναέριου χώρου και των χωρικών υδάτων της Λιβύης, υπήρξε πρωτόγνωρη. Εντύπωση προκαλεί όχι μόνο ο όγκος των εμπλεκόμενων δυνάμεων, όχι μόνο η επανάληψη των επιθέσεων κάθε τύπου, αλλά και ο γεωγραφικός παράγοντας· πρόκειται για επιχειρήσεις που διεξάχθηκαν πολύ κοντά ή εντός της Λιβύης και παρουσιάζονταν στη δυτική κοινή γνώμη ως «αμυντικές» επιχειρήσεις εναντίον της «επιτιθέμενης» Λιβύης. Με πρόφαση την υποστήριξη της Λιβύης προς τη διεθνή τρομοκρατία, οι ΗΠΑ εγκατέστησαν μία μόνιμη στρατιωτική παρουσία στη Νότιοανατολική Μεσόγειο, εδραιώνοντας τον πολιτικο-στρατιωτικό έλεγχο της Βορείου Αφρικής.
Και ερχόμαστε στο 2011. Εφόσον ο κουρνιαχτός από τις βόμβες δεν έχει καταλαγιάσει αλλά αντίθετα οξύνεται μέρα με τη μέρα, κάθε ιστορική ερμηνεία είναι πρόωρη. Οι αυταρχικές μέθοδοι και η βία του καθεστώτος Καντάφι δεν αμφισβητούνται από κανέναν, όπως αναμφισβήτητο είναι και το δικαίωμα αντίστασης των λίβυων πολιτών σε αυτές. Η ένοπλη επέμβαση του ΝΑΤΟ, όμως, δεν είναι απλώς μία «φυσική» αντίδραση στη βία του καθεστώτος. Η επίκληση του ανθρωπισμού συσκοτίζει, παρά διαφωτίζει τα κίνητρα και τους μηχανισμούς που διέπουν τις αποφάσεις των δρώντων, εφόσον αυτός ο «ανθρωπισμός» είναι επιλεκτικός, παγιώνει τετελεσμένα που εξυπηρετούν τα συμφέροντα των ξένων δυνάμεων, και εν τέλει παρατείνει παρά επιλύει την κρίση. Όπως και πριν από εικοσιπέντε χρόνια έτσι και σήμερα, ακόμα κι αν δεν υπήρχε Καντάφι, η Δύση θα έπρεπε να εφεύρει έναν.
Ο de facto χωρισμός της Λιβύης σε δύο κράτη και η πτώση του – συχνά ανεξέλεγκτου, σε αντίθεση με άλλα κράτη-πελάτες – καθεστώτος Καντάφι ολοκληρώνει το πρόγραμμα ελέγχου μιας περιοχής πλούσιας σε ορυκτό πλούτο και γεωστρατηγική σημασία. Η άρνηση ενεργότερης εμπλοκής των ΗΠΑ στις αεροπορικές επιδρομές ίσως δείχνει μία συγκυριακή αναδιάταξη δυνάμεων εντός του δυτικού συνασπισμού, υπό το βάρος των δύο πολέμων στο Αφγανιστάν και το Ιράκ. Η ηγετική συμμετοχή της Γαλλίας στο όλο εγχείρημα αντανακλά την κρισιμότητα της βορείου Αφρικής ως κομμάτι του γαλλικού επεκτατισμού στη μεσογειακή και ευρωπαϊκή περιφέρεια. Άλλες χώρες, όπως η Ιταλία, ελπίζουν να λάβουν μέρος των μελλοντικών συμβολαίων εκμετάλλευσης πλουτοπαραγωγικών πηγών από τους εξεγερμένους. Η ουσία είναι τα σχέδια του κάθε κράτους-δρώντος παραμένουν εθνικά. Παρά τις τυμπανοκρουσίες περί ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, η Ευρωπαϊκή Ένωση αδυνατεί να αρθρώσει κοινό λόγο, αποκαλύπτοντας τις αντιθέσεις ανάμεσα στα ισχυρότερα έθνη-κράτη. Στην πραγματικότητα, η αντίδραση των ευρωπαϊκών κρατών στην κρίση του ’86 με την άρνηση εμπλοκής στα μιλιταριστικά σχέδια του Ρέιγκαν – με εξαίρεση την Βρετανία της Θάτσερ – ήταν σαφώς πιο ενιαία και αυτονομημένη από τις ΗΠΑ σε σχέση με την τωρινή αντίδρασή τους.
Συμπερασματικά, στη Λιβύη σήμερα ξετυλίγεται ένα διπλό δράμα. Από τη μία, η βία ενός δικτατορικού καθεστώτος και ενός εμφυλίου πολέμου, βγαλμένη από τη μήτρα των μετα-αποικιακών αντιθέσεων και του αυταρχισμού της περιφέρειας που φύτρωσε μέσα από αυτές. Από την άλλη, η ένοπλη εμπλοκή της Δύσης, οι διαλυτικές συνέπειες της οποίας είναι εμφανείς σε άλλες παρεμφερείς περιπτώσεις επέμβασης, όπως το Ιράκ. Η αναδρομή στη δεκαετία του ’80 μας δείχνει ότι οι τωρινές στρατιωτικές επιχειρήσεις στη Λιβύη είναι ένα μόνο επεισόδιο στη μακρά ιστορία επεμβάσεων των δυτικών δυνάμεων σε μία περιοχή-κλειδί της παγκόσμιας καπιταλιστικής περιφέρειας. Δεν είναι σίγουρα το πρώτο. Και μάλλον, δεν είναι ούτε το τελευταίο.
