Book Review: The Political Economy of European Security

The Political Economy of European Security, by Kaija Schilde, Cambridge, Cambridge University Press, 2017, 288 pp., (hardback), ISBN 978 1 107 19843 2

by Iraklis Oikonomou

Book Review published in European Security, Volume 27, Issue 4, 2018, pp. 537-540

The emergence of a distinct EU security and defence dimension is not just one more episode in European integration; it is a key development for Brussels, affecting the very essence of the European project: new institutions and mechanisms (e.g. European Defence Agency), new funding arrangements (e.g. security & defence research), new policies (e.g. military space, border security), and a new orientation for the EU as a whole, geared towards the strengthening of the European arms industry. The militarization of the EU is, to a great extent, the European integration of our time.

Any book that sets to study the making of this phenomenon, like Kaija Schilde’s The Political Economy of European Security, is a welcome addition to existing literature. The theoretical foundations of the study lie in transnational interest-group mobilization and the relative governing capacity of institutions. Its argument is compelling: security and defence policy integration in the EU is largely an outcome of the organized activity of transnational interest groups, which built informal European policy institutions that, in turn, accelerated the establishment of formal governing capacity and institutions. Following the dissection of the relationship between interest groups and institutions in Chapter 1, and the theorization of interest group mobilization in connection with outcomes in the EU in Chapters 2 and 3, Schilde then gives a politico-economic explanation of CSDP, in Chapter 4, emphasizing the role of defence industry lobbying in the emergence of this policy. Chapter5 and Chapter 6 thoroughly document the emergence and expansion of EU authority in defence and border security, respectively, as a relative outcome of the mobilization of interest groups – from the start of the process in the case of defence policy, or somewhere along the way in the case of border security. Finally, Chapter 7 studies the blurring of EU security and defence policies brought about by the desire of the industry to impose a market logic there.

Undoubtedly, this is an extremely topical book as the process of the expansion of EU authority to embrace security and defence is in the making and has far-reaching implications for the entire orientation of the Union. This is also a very useful book because it unites the realm of political economy with defence and security policy, highlighting the unity of strategic and economic considerations in EU policy-making. It is about time that we got rid of the model of a discipline that merely seeks to reproduce and legitimize official discourse, presenting the emergence of CSDP as an ‘objective’ and ‘rational’ necessity, and looked instead at the socio-economic rationale of the policy and the way it is embedded into industrial interests. Lastly, it is a balanced book, with a convincing combination of theoretical and empirical study, together with a sound blend of quantitative and qualitative analysis.

Still, the author’s argumentation could have been helped by an engagement with existing critical literature on the socioeconomic foundations of EU armaments policy, including Slijper (2005) and Hayes (2006) work of EU military-industrial and EU security-industrial complexes respectively. This is all the more essential as the theoretical connection between interest groups and EU authority remains unclear; on p. 5, the author argues that “There is … no direct causal link between interest groups and EU authority” while two pages earlier we read that “The very presence of interest groups changes the structure of EU governance”. The riddle remains ultimately unresolved; if this linkage is not causal, what exactly is it? The feeling one gets is that in her effort to avoid one-sided causal simplifications, the author does not provide an adequately specific theorization of the private interests / public authority nexus. Essentially, what Schilde’s work lacks is a theory of power – engagement with certain contributions in Kurowska & Breuer (eds.; 2012) could have been useful in this respect. For example, on p. 15 the author notes that informal institutions enhance the capacity of formal institutions when there is a matching of the respective policy agendas (as if there is a pre-existing public agenda which the private one fits into), but Chapters 4 and 5 point to a wholly different reality – the elevation of a private agenda to a public one via the intense political activation of arms manufacturers, driven by developments (competition with US industry, consolidation) in the industrial realm. This is also why the book could have benefited from a closer look at existing literature that theorizes the policy actorness of European arms manufacturers, including Mawdsley (2003), Barrinha (2010), and a couple of contributions in Karampekios & Oikonomou (eds.; 2015).

Elsewhere, the author admits that from the start of European integration till the end of the 1970s,the interest groups that engaged with the EU were basically business interests, but the explanation “because the EEC regulated industry” (p. 58) is just not convincing, as the EEC did several other things next to regulation. Also, it is acknowledged that industry groups “seem to enjoy a certain honeymoon phase in EU policymaking” (p. 58), pointing to the role of the industry as something bigger than merely interest group activity, but again the rest of the analysis dissolves the dominance of private capitalist interests into this idea of interest groups together with NGOs etc. The entire concept of ‘interest groups’ could be questioned if we take the evidence put forward by the book to its very end. The only ‘interest group’ discussed here is the arms and security industry and, thus, one could argue that the very notion of interest group is a veil that conceals the structural dominance of private business in EU policy-making ,implying that there are other social forces operating next to arms manufacturers – there aren’t. The book could have benefited from class analysis and from the removal of the concept of interest group from its pluralist context. This is all the more true since the author notes that “(t)here is an overrepresentation of business interests over social interests” (p. 83) and illustrates how the entire defence agenda of the EU was set by the European defence industry at least a decade prior to relevant EU initiatives at the end of the 1990s; in her own words, “‘first they (interest groups) arrived, and then it(the EU) was built’” (p. 71). Instead, however, of producing a class-based understanding of the connection between private and institutional power in the EU, the author opts for a tautological understanding of the role of interest groups along the lines of “the earlier interest groups mobilize in the life of an issue area, the more likely they are to establish close, informal relationships with EU bureaucracies” (p. 72), as if the establishment of relations of influence is a technical matter of timing rather than a socio-political matter of power. Once again, existing studies of the multiple ways in which the European arms industry has utilized European integration to promote its own interests, such as Manners (2006) and his conceptualization of a European “military-industrial simplex”, could have been considered.

Overall, the book’s emphasis on defence-industrial interests as a source of EU political authority is a fruitful reminder of the need to re-orientate social scientific attention towards the political economy of arms production and state-societal relations. Schilde tells us that the setting of the EU policy agenda in the realm of security and defence is a heavily politicized process, thoroughly informed by the interests of the European arms industry. It is not the strategic considerations or big power thinking or changes in the strategic environment or the nature of threats that brought about the elevation of defence as a top priority of the European project. Instead, the key according to Schielde lies in understanding the impact of interest group activity – in this case, the organized political actions of the European arms industry. The Political Economy of European Security is a must-read for every student of European Security and International Politics, and a key contribution to the debate on the origins and social purpose of EU security, defence, and armaments policies.

Notes

Barrinha, A., 2010. ‘Moving towards a European Defence Industry? The Political  Discourse on a Changing Reality and its Implications for the Future of the European Union’, GlobalSociety, 24 (4): 467-485.

Hayes, B., 2006. ‘Arming Big Brother: The EU’s Security Research Programme’, TNI Briefing Series No 2006/1, Amsterdam: Transnational Institute.

Karampekios, N. and Oikonomou, I. (eds.), 2015. The European Defence Agency: Arming Europe. Abingdon: Routledge.

Kurowska, X. and Breuer, F. (eds.), 2012. Explaining the EU’s Common Security and Defence Policy: Theory in Action. Basingstoke: Palgrave Macmillan.

Manners, I., 2006. ‘Normative power Europe reconsidered: beyond the crossroads’, Journal of European Public Policy, 13 (2): 182-199.

Mawdsley, J., 2003. ‘TheEuropean Union and Defense Industrial Policy’, Paper 31, Bonn International Center for Conversion.

Slijper, F.,2005. ‘The emerging EU Military-Industrial Complex’, TNI Briefing Series No 2005/1, Amsterdam: Transnational Institute.

Χάος

Χάος

του Ηρακλή Οικονόμου

(Δημοσιεύτηκε στην επιθεώρηση ΟΥΤΟΠΙΑ, τεύχος 126, Ιούλιος-Σεπτέμβριος 2018)

Όχι, δεν πρόκειται για τη γνωστή ταινία των Αδερφών Ταβιάνι – για το χάος του παγκόσμιου συστήματος σε επίπεδο γεωπολιτικής, στρατηγικής και διπλωματίας πρόκειται. Εξελίσσεται, βέβαια, στις οθόνες μας κι αυτό το χάος, αλλά σε αντίθεση με την ταινία δεν έχουμε ιδέα για το πότε και πώς θα τελειώσει.

Η έλευση του φθινοπώρου δεν αφήνει πάντως και πολλές θετικές υποσχέσεις για το μέλλον. Στις 17 Σεπτεμβρίου καταρρίφθηκε από τη συριακή αεράμυνα ρωσικό αεροσκάφος ναυτικής συνεργασίας Il-20 με αποτέλεσμα να σκοτωθούν και τα 14 άτομα του πληρώματος. Σύμφωνα με το ρωσικό υπουργείο άμυνας, τη στιγμή εκείνη έκαναν επίθεση σε στόχους στη Λατάκια τέσσερα ισραηλινά F-16, τα οποία φέρονται να χρησιμοποίησαν το ρωσικό αεροσκάφος ως κάλυψη παραπλανώντας τα συριακά αντιαεροπορικά συστήματα.

Λίγες ώρες πριν, ο πρόεδρος Τραμπ είχε ανακοινώσει την επιβολή δασμών 10% σε εισαγωγές από την Κίνα αξίας 200 δισεκατομμυρίων δολαρίων, επιβεβαιώνοντας τη βούλησή του να υπάρξει ολόπλευρος εμπορικός πόλεμος μεταξύ των δύο μεγαλύτερων οικονομιών του πλανήτη. Το κινεζικό υπουργείο εμπορίου δήλωσε ότι η απόφαση των ΗΠΑ «κομίζει νέα αβεβαιότητα στις διμερείς διαπραγματεύσεις» και εξέφρασε την ελπίδα ότι η αμερικανική πλευρά «θα αναγνωρίσει τις αρνητικές συνέπειες τέτοιων πράξεων» (Curran κ.α. 2018)· η ψυχραιμία της απάντησης, όμως, δεν αποκλείει περαιτέρω εμπορικά αντίποινα από τη μεριά της Κίνας.

Εν αρχή ην ο …Τραμπ, ο οποίος προωθεί με κάθε τρόπο την “America first” πολιτική του. Τον Ιούνιο του 2017, ανακοίνωσε την αποχώρηση των ΗΠΑ από τη Συμφωνία του Παρισιού για το κλίμα. Τον Απρίλιο φέτος δυναμίτισε τις παγκόσμιες εμπορικές σχέσεις επιβάλλοντας δασμούς στις εισαγωγές ατσαλιού και αλουμινίου, και συνεχίζοντας με επιπλέον δασμούς σε εισαγωγές κινεζικών προϊόντων αξίας 34 δισεκατομμυρίων δολαρίων. Τον ίδιο μήνα οι ΗΠΑ – σε συνεργασία με τη Γαλλία και το Ηνωμένο Βασίλειο – βομβάρδισαν με πυραύλους cruise στόχους των κυβερνητικών στρατευμάτων στη Συρία, ως αντίποινα για την υποτιθέμενη οργάνωση από τη συριακή κυβέρνηση της επίθεσης με χημικά όπλα στην πόλη Ντούμα. Τον περασμένο Μάιο ανακοίνωσε την αποχώρηση των ΗΠΑ από τη συμφωνία για τον περιορισμό του πυρηνικού προγράμματος του Ιράν. Αμέσως μετά μετέφερε την αμερικανική πρεσβεία στο Ισραήλ από το Τελ Αβίβ στην Ιερουσαλήμ, υπονομεύοντας έτσι ωμά την ειρηνευτική διαδικασία στη Μέση Ανατολή. Και πάει λέγοντας.

Δεν είναι μόνο η όξυνση της αμερικανικής μονομέρειας που τροφοδοτεί το τωρινό γεωπολιτικό χάος. Αυτή, για την ακρίβεια, είναι μια πρόσληψη του χάους με όρους της πρώτης μεταψυχροπολεμικής περιόδου, των δεκαετιών του 1990 και του 2000, του τύπου: «Οι ΗΠΑ όλο και περισσότερο έχουν την τάση να επεμβαίνουν στην πλανητική σκακιέρα (…) με βάση τα δικά τους κριτήρια και για την ικανοποίηση των δικών τους συμφερόντων, αδιαφορώντας για τη γνώμη των διεθνών οργανισμών, όπως του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών» (Ραμονέ 1998: 50). Πλέον, η επιθετικότητα των ΗΠΑ δεν είναι μόνη, και δεν μένει αναπάντητη. Η άνοδος της Ρωσίας στον στρατιωτικό τομέα και η οικονομική γιγάντωση της Κίνας είναι δύο θεμελιώδεις τάσεις που τροφοδοτούν τις γεωστρατηγικές όψεις της παγκόσμιας καπιταλιστικής κρίσης. Αφενός, η στρατιωτική-τεχνολογική της Ρωσίας παράγει ήδη απτά αποτελέσματα «στο έδαφος», αμφισβητώντας στην πράξη τη μέχρι πρότινος δεδομένη αμερικανική στρατιωτική υπεροχή. Αφετέρου, η Κίνα στρέφει ολοένα και περισσότερο την προσοχή της στην οικονομική επέκταση στο εξωτερικό· ενδεικτικά, η ετήσια αύξηση των επενδύσεών της στην Αφρική υπολογίζεται σε 40% περίπου, αναδεικνύοντάς την στον μεγαλύτερο οικονομικό εταίρο της ηπείρου (Yuan Sun κ.α. 2017: 9). Παράλληλα, η Κίνα βρίσκεται εν μέσω μιας μεγάλης προσπάθειας εκσυγχρονισμού των στρατιωτικών της ικανοτήτων, με έμφαση , με παράλληλη ενίσχυση της αμυντικής της βιομηχανίας.

Το βασικό, όμως, χαρακτηριστικό της χαοτικής φάσης των διεθνών σχέσεων που διανύουμε δεν είναι η μία ή η άλλη υπερδύναμη και ο τρόπος με τον οποίο προάγει τα συμφέροντά της· είναι, αντιθέτως, η συγκλονιστική απουσία ενός σταθερού, προβλέψιμου πλαισίου οργάνωσης των διακρατικών σχέσεων σε συνθήκες όξυνσης των παγκόσμιων καπιταλιστικών αντιθέσεων. Το πλαίσιο αυτό μέχρι και την πτώση των καθεστώτων του υπαρκτού σοσιαλισμού ήταν, φυσικά, ο Ψυχρός Πόλεμος και οι αυστηρές διαχωριστικές γραμμές που επέβαλαν ο ανταγωνισμός ΗΠΑ – Σοβιετικής Ένωσης και η πυρηνική ισορροπία του τρόμου. Τη σταθερότητα του ανταγωνισμού των δύο συστημάτων τη διαδέχθηκε η στιγμή της αμερικανικής μονοκρατορίας, με χαρακτηριστικότερες εκδηλώσεις της την επέμβαση του ΝΑΤΟ στη Σερβία το 1999 και την εισβολή των ΗΠΑ στο Ιράκ το 2003. Η στιγμή αυτή ανήκει οριστικά στο παρελθόν, όπως έδειξαν οι δύο παράλληλες επεμβάσεις της Ρωσίας στην Κριμαία (με την προσάρτηση της περιοχής) και στη Συρία (με την πλήρη αντιστροφή της πορείας του εμφυλίου υπέρ των κυβερνητικών στρατευμάτων).

Η δομική αστάθεια και η ρευστότητα (συμμαχιών, συσχετισμών κλπ.) είναι πάγια χαρακτηριστικά αυτού του χάους. Αυτό που σήμερα φαντάζει κοινότοπο αύριο μπορεί να μοιάζει εντελώς εξωτικό. Χθες η Ρωσία ήταν φίλη μας και μας στήριζε, σήμερα είναι επεκτατική και επεμβαίνει, αύριο μπορεί εκ νέου να ενταχθεί σε ένα πλαίσιο διπλωματικής κανονικότητας. Χθες η Τουρκία κατέρριπτε ρωσικό μαχητικό, σήμερα επιδιώκει να αγοράσει αντιαεροπορικούς πυραύλους S-400 ρωσικής κατασκευής, αύριο ποιος ξέρει; Παγιωμένες ισορροπίες ανατρέπονται και οξυμένες αντιθέσεις οδηγούν σε αναπροσαρμογή του προσανατολισμού κάθε χώρας, με βάση συγκυριακές στοχεύσεις και όχι κάποια διπλωματική σταθερά.

Όσο για την Ευρώπη, η ίδια χαοτική ρευστότητα αποτυπώνεται κι εδώ. Το Brexit παραμένει μια βαρυσήμαντη έκφανση της κρίσης της ευρωπαϊκής ενοποίησης αλλά και των διατλαντικών σχέσεων, οδηγώντας σε στρατηγική αποδυνάμωση της ΕΕ. Η Ιταλία ορίζεται από ολοένα και περισσότερους αναλυτές των δυτικών δεξαμενών σκέψης ως ο επόμενος αδύναμος κρίκος της ευρωπαϊκής κρίσης χρέους. Την ίδια στιγμή, η Γερμανία κατηγορείται από τις ΗΠΑ ότι είναι «όμηρος της Ρωσίας» (Mason κ.α., 2018) κι ότι δεν συνεισφέρει τα δέοντα στην ατλαντική άμυνα, ενώ υποστηρίζει τον αγωγό μεταφοράς ρωσικού φυσικού αερίου από τη Βαλτική Nort Stream 2. Όμως, όσο κι αν η ρητορική δέσμευση των Ευρωπαίων για στρατηγική αυτονομία συνοδεύεται από τη μία ή την άλλη σποραδική πρωτοβουλία, οι δυνατότητες έκφρασης ενός αυτόνομου ευρωπαϊκού προτάγματος είναι λιγοστές. Όπως σωστά επισημαίνει ο Mavroudeas (2018), «η γερμανική ελίτ πάντα σκέφτεται την περίπτωση αλλαγής συμμαχιών, αλλά γνωρίζει ότι κάτι τέτοιο έχει μεγάλο τίμημα. Απαιτεί μια ολική επαναφορά των γερμανικών οικονομικών σχέσεων (…) απαιτεί βαθύτατες δομικές αλλαγές και δεν είμαι σίγουρος ότι οι δυτικοευρωπαϊκές ελίτ επιθυμούν – ή είναι σε θέση – να ακολουθήσουν το μονοπάτι αυτών των τρομακτικών αλλαγών».

Συμπερασματικά, την τύφλωση από τις φαντασιώσεις περί φιλελεύθερης ειρήνης και αρμονικής συνύπαρξης σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης φαίνεται να διαδέχεται ο διάχυτος προβληματισμός σε σχέση με την όξυνση των αντιθέσεων του παγκόσμιου καπιταλισμού τόσο σε οικονομικό όσο και σε στρατηγικό/στρατιωτικό επίπεδο. Η αδυναμία επαρκούς ανάκαμψης της παγκόσμιας οικονομίας, η ένταση της διεκδίκησης αγορών, ενεργειακών δρόμων, και νέων πλουτοπαραγωγικών πόρων μεταξύ των καπιταλιστικών μητροπόλεων, και το ενδεχόμενο εμφάνισης μιας νέας διεθνούς αναταραχής σε χρηματοπιστωτικό επίπεδο δείχνουν ότι το χάος δεν είναι συγκυριακό αλλά δομικό στοιχείο των διεθνών σχέσεων σήμερα. Και το μεγάλο ερώτημα παραμένει το ίδιο σε σχέση με τον Ψυχρό Πόλεμο: Μπορούν οι οξυμένες αντιθέσεις να λυθούν ειρηνικά; Σε μια αντίστοιχη στροφή του Ψυχρού Πολέμου, απέναντι σε έναν Ρέιγκαν της τρέλας του Πολέμου των Άστρων βρέθηκε ένας αντίπαλος που δέχτηκε – μπροστά στο φάσμα της αμοιβαίας ολοκληρωτικής καταστροφής – να υποχωρήσει και να αυτο-διαλυθεί. Στατιστικά και ιστορικά, η επανάληψη ενός τέτοιου ενδεχομένου φαντάζει μάλλον απίθανη.

Βιβλιογραφία

Curran, Enda κ.α. (2018), ‘China vows to retaliate after Trump’s $200 billion tariff hit’, Bloomberg, 18 Σεπτεμβρίου 2018.

Mason, Jeff κ.α. (2018), “Trump calls Germany ‘captive’ of Russia; demands higher defense spending, Reuters, 11 Ιουλίου 2018.

Mavroudeas, Stavros (2018), ‘G7 Summit: Trump trying to prevent US from losing ‘superpower’ status’, Sputkinnews, 9 Ιουνίου 2018.

Yuan Sun, Irene κ.α. (2017), Dance of the lions and dragons: How are Africa and China engaging, and how will the partnership evolve? McKinsey & Company, Ιούνιος 2017.

Ραμονέ, Ιγνάσιο (1998), Γεωπολιτική του χάους, Αθήνα: Πόλις.

Θα μας σώζουν πλέον από τους εμπρηστές αμερικανικά κατασκοπευτικά αεροσκάφη;

 

Θα μας σώζουν πλέον από τους εμπρηστές αμερικανικά κατασκοπευτικά αεροσκάφη;

Η πυρκαγιά στην Ανατολική Αττική και η στρατιωτικοποίηση της πυρασφάλειας: Ένα επικίνδυνο προηγούμενο.

του Ηρακλή Οικονόμου

(Δημοσιεύτηκε στην ιστοσελίδα “Το Περιοδικό”, 1 Αυγούστου 2018)

Μια πτυχή της τραγωδίας στο Μάτι που πέρασε στα ψιλά των εφημερίδων και των ενημερωτικών ιστοσελίδων είναι η εμπλοκή των ΗΠΑ με την ελληνική πυρασφάλεια αμέσως μετά το ξέσπασμα της πυρκαγιάς στο Μάτι. Είναι φυσιολογικό όλη η προσοχή να πέφτει στις εξελίξεις με τους νεκρούς και τους αγνοούμενους, αλλά και στον συντονισμό του συγκινητικού κύματος αλληλεγγύης, και είναι απολύτως σωστή η άποψη που λέει ότι μια τέτοια περίσταση δεν προσφέρεται για πολιτικό σχολιασμό και εκμετάλλευση εν μέσω αυτού του δράματος. Τι γίνεται όμως όταν το Υπουργείο Εθνικής Άμυνας (ΥΠΕΘΑ) και ο Αμερικανός Πρέσβης απαντούν στο ξέσπασμα της πυρκαγιάς με την έλευση αμερικανικών στρατιωτικών κατασκοπευτικών αεροσκαφών; Η ιστορία με τη στρατιωτική συνδρομή των ΗΠΑ μερικές ώρες μετά από το ξέσπασμα της πυρκαγιάς φέρνει στην επιφάνεια μια μάλλον απρόσμενη διάσταση της τραγωδίας: τη διόλου αθώα στρατιωτικοποίηση της πυρασφάλειας.

 

Παραθέτουμε τα γεγονότα: τη Δευτέρα 23/7 νωρίς το απόγευμα ξεσπάει η πυρκαγιά στην Ανατολική Αττική. Μετά τα μεσάνυχτα, ο κυβερνητικός εκπρόσωπος σπεύδει να ανακοινώσει ότι «το φαινόμενο των 15 ταυτόχρονων εστιών σε τρία διαφορετικά μέτωπα που έλαβε χώρα σήμερα στην Αττική οδήγησε το Υπουργείο Εθνικής Άμυνας να απευθύνει αίτημα προς τις Ηνωμένες Πολιτείες οι οποίες ανταποκρίθηκαν και έτσι αύριο θα βρίσκεται στον εναέριο χώρο της Αττικής ειδικά εξοπλισμένο μη επανδρωμένο αεροσκάφος (UAV) που θα παρατηρεί και θα εντοπίζει οποιαδήποτε ύποπτη ενέργεια». Το ίδιο βράδυ, ο Υπουργός Εθνικής Άμυνας δηλώνει ότι «εναέρια μέσα, επανδρωμένα και μη, εθνικά και συμμαχικά… πετούν πάνω από τις περιοχές και συλλέγουν πληροφορίες». Τα «συμμαχικά μη επανδρωμένα μέσα» που ο Τζανακόπουλος είχε προαναγγείλει ότι θα έρχονταν την επόμενη μέρα είχαν ήδη αρχίσει, σύμφωνα με τον Καμμένο, να επιχειρούν.

 

Την Τρίτη 24/7 το πρωί συγκαλείται έκτακτο Συμβούλιο Άμυνας υπό την ηγεσία του Πάνου Καμμένου. Αμέσως μετά, ο Υπουργός συναντιέται με τον Πρέσβη των ΗΠΑ Τζέφρι Πάιατ – μετά από αίτημα του τελευταίου, όπως αναφέρει σαφέστατα το ίδιο το ΥΠΕΘΑ σε δελτίο τύπου – και συζητούν «θέματα διμερούς αμυντικής συνεργασίας». [Ας παρακάμψουμε το γεγονός ότι την ημέρα που αποκαλύπτεται η τραγωδία στο Μάτι, ο Υπουργός επιλέγει να συζητήσει τη διμερή αμυντική συνεργασία με τις ΗΠΑ]. Στις 13:48 ο Αμερικανός Πρέσβης αναρτά  tweet που αναφέρει: «Μόλις έφυγα από το ελληνικό Υπουργείο Εθνικής Άμυνας, όπου εξέφρασα τα συλλυπητήρια των ΗΠΑ για τις συγκλονιστικές απώλειες από τις φωτιές στην Αττική. Ο Υπουργός Πάνος Καμμένος με ενημέρωσε για την αυτοψία του στις πληγείσες περιοχές και τις δράσεις του ΥΠΕΘΑ. Η Διοίκηση των Αμερικανικών Δυνάμεων στην Ευρώπη υποστηρίζει ενεργά». [Ας παρακάμψουμε και το ότι Υπουργός της ελληνικής κυβέρνησης ενημερώνει τον Πρέσβη των ΗΠΑ για τις δράσεις του Υπουργείου του σε σχέση με μια πυρκαγιά μερικές μόλις ώρες από το ξέσπασμά της].

 

Την Τρίτη το απόγευμα, αεροσκάφος ανθυποβρυχιακού πολέμου P-8 Poseidon της Πολεμικής Αεροπορίας των ΗΠΑ απογειώνεται από βάση στην Ιταλία, επιχειρεί πάνω από την Αττική για μία ώρα περίπου, και μετά αποσύρεται στη βάση της Σούδας. Το μη επανδρωμένο αεροσκάφος που είχε πει ο κυβερνητικός εκπρόσωπος ότι αιτήθηκε η Ελλάδα αναβαθμίζεται τελικά σε αεροσκάφος ανθυποβρυχιακού πολέμου. Άλλαξε το αίτημα η Ελλάδα; Ή μήπως οι ΗΠΑ αποφάσισαν εκείνες τι ακριβώς …χρειαζόταν η Ελλάδα για την αντιμετώπιση των εμπρηστών; Εν τέλει, παράλληλα με το P-8 Poseidon διατίθεται και άγνωστος αριθμός μη επανδρωμένων αεροσκαφών MQ-9 – που εμπίπτουν πράγματι στην κατηγορία των UAV στα οποία είχε αναφερθεί ο Τζανακόπουλος.

 

«Μα δεν είναι χρήσιμο να πετάνε τέτοια αεροσκάφη κατά των εμπρηστών;» θα αναρωτηθείτε, εύλογα, ειδικά σε μια συγκυρία μεγάλης φυσικής καταστροφής όπου η φυσιολογική αντίδραση του καθενός μας είναι το «κάθε βοήθεια καλοδεχούμενη». Το P-8 Poseidon είναι αεροσκάφος ναυτικής συνεργασίας και ανθυποβρυχιακού πολέμου – εξαιρετικά χρήσιμο για να βουλιάξουμε κάποιο υποβρύχιο ίσως, ή για να βρούμε κάποια ψαρόβαρκα που ξανοίχτηκε, αλλά μάλλον ακατάλληλο για τον εντοπισμό ενός ατόμου που βάζει φωτιά. Και γι’ αυτό, βεβαίως, δεν θα βρείτε πουθενά στη διεθνή βιβλιογραφία αποστολή πυρασφάλειας που να έχει αναληφθεί από το συγκεκριμένο αεροσκάφος. Με άλλα λόγια, αποκλείεται ο οποιοσδήποτε νοήμων αξιωματικός στο Πεντάγωνο να ζήτησε από τις ΗΠΑ την αποστολή, συγκεκριμένα, ενός P-8 Poseidon για τον εντοπισμό εμπρηστών.

 

Όσο για την έρευνα & διάσωση αγνοουμένων στη θάλασσα, αυτή την αποστολή μπορούν να φέρουν σε πέρας τα ελικόπτερα S-70 Aegean Hawk που διαθέτει το ελληνικό Πολεμικό Ναυτικό. Το παράδοξο είναι ότι ούτε ο Καμμένος ούτε ο Τζανακόπουλος αναφέρθηκαν στην ανάγκη εκτέλεσης τέτοιων αποστολών αναφερόμενοι στη στρατιωτική συνδρομή των ΗΠΑ, παρόλο που ήταν ήδη γνωστό ότι μεγάλος αριθμός ανθρώπων είχε πέσει στη θάλασσα για να σωθεί – η πρόσκληση προς τις ΗΠΑ αφορούσε ειδικά την αποτροπή των εμπρηστών. Όσο για τα MQ-9, είναι και αυτά περιττά εφόσον οι ελληνικές ένοπλες δυνάμεις διαθέτουν τα δικά τους UAV (Sperwer ο Ελληνικός Στρατός, Πήγασος ΙΙ η Πολεμική Αεροπορία), εξοπλισμένα με κάμερες υψηλής ευκρίνειας που επιτρέπουν τον εντοπισμό ανθρώπων από μεγάλο ύψος. Αλλού λοιπόν θα πρέπει να αναζητήσουμε την πρόσκληση παροχής στρατιωτικών μέσων επιτήρησης που απέστειλε η Ελλάδα στις ΗΠΑ, και όχι σε κάποια αδήριτη επιχειρησιακή ανάγκη.

 

Καταρχήν, η έλευση ενός αεροσκάφους επιτήρησης ξένης δύναμης υπηρέτησε το – εξόχως χρήσιμο για την κυβέρνηση, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι μπορεί εκ των προτέρων να απορριφθεί ως αβάσιμο – αφήγημα περί ύπαρξης σχεδίου εμπρησμού. Είναι άλλο να λες ότι η φωτιά μπήκε από εμπρηστές και άλλο να φέρνεις κοτζάμ αμερικανικό κατασκοπευτικό αεροσκάφος για να παρακολουθεί τα δάση και να πιάνει στα πράσα τους εμπρηστές. Ο ίδιος ο Καμμένος φρόντισε να τονίσει αυτή τη διάσταση, ζητώντας μάλιστα από τους στρατιωτικούς συντάκτες που ήταν παρόντες «να το μεταδώσετε αυτό»: «Για πρώτη φορά ζητήσαμε και τη συνδρομή συμμαχικών χωρών και ενεργοποιήσαμε τη λήψη εικόνας σε πολύ μεγάλη ανάλυση σε όλες τις ευαίσθητες περιοχές. Η συλλογή πληροφοριών συνεχίζεται χωρίς διακοπή με ό,τι αυτό συνεπάγεται…». Και πέρα από την τροφοδότηση του σεναρίου περί εμπρησμού, η διάθεση στρατιωτικών μέσων εναέριας επιτήρησης από τις ΗΠΑ ήταν και ένας εντυπωσιακός τρόπος για να δείξει η κυβέρνηση την ενεργοποίησή της και να καλύψει την αμηχανία της.

 

Παράπλευρη «απώλεια» αυτής της επιλογής είναι το γεγονός ότι οι ΗΠΑ απέκτησαν «από το πουθενά» πρόσβαση – έστω και προσωρινή – στη διαχείριση της πυρασφάλειας και της πυρόσβεσης στη χώρα μας. Αυτό έχει τεράστια πολιτική χρησιμότητα: μέσω αυτής της πρόσβασης, οι ΗΠΑ βρίσκουν έναν επιπλέον δίαυλο μελλοντικής επικοινωνίας με τις ελληνικές ένοπλες δυνάμεις και ευρύτερα με τα σώματα ασφαλείας. Επιπλέον, σε ιδεολογικό επίπεδο μπορούν να παρουσιάσουν τα στρατιωτικά μέσα τους ως εργαλεία χρήσιμα για τον ελληνικό λαό και τη φύλαξη των δασών του. Το οπλισμένο μη επανδρωμένο αεροσκάφος και το αεροσκάφος ανθυποβρυχιακού πολέμου μετατρέπονται έτσι ταχυδακτυλουργικά, στη συνείδηση του κόσμου, σε αεροσκάφη πυρασφάλειας και πυρόσβεσης, και ο πάροχός τους καθίσταται έτσι εξίσου χρήσιμος και αναγκαίος. Ξεχάστε ό,τι ξέρατε για τις αποστολές αυτών των οπλικών συστημάτων· δεν είναι για να κυνηγάνε υποβρύχια στην Ανατολική Μεσόγειο, ούτε για να πλήττουν επίγειους στόχους στη Μέση Ανατολή. Το νέο επιχειρησιακό δόγμα Καμμένου-Πάιατ θέλει τα P-8 και τα ΜQ-9 να σβήνουν πυρκαγιές και να κυνηγάνε εμπρηστές (και τους αποφοίτους στρατηγικών σπουδών να σκίζουν τα πτυχία τους).

 

Η ενεργοποίηση αμερικανικών στρατιωτικών αεροσκαφών για την επιτήρηση των ελληνικών δασών συνιστά μια κρίσιμη αναβάθμιση της εμπλοκής (ξένων) στρατιωτικών μέσων στον τομέα της πυρασφάλειας. Εδώ δεν έχουμε να κάνουμε με πυροσβεστικά αεροσκάφη τρίτων χωρών που έρχονται, επιχειρούν, και φεύγουν όταν τελειώσει η πυρκαγιά, όπως π.χ. γίνεται στην ΕΕ μέσω της ενεργοποίησης του Ευρωπαϊκού Μηχανισμού Πολιτικής Προστασίας, αλλά για αμιγώς στρατιωτικά αεροσκάφη. Είναι η πρώτη φορά που μια ελληνική κυβέρνηση ζητά από ξένη κυβέρνηση να διαθέσει εναέρια κατασκοπευτικά μέσα για την αντιμετώπιση μιας πυρκαγιάς ή τον εντοπισμό εμπρηστών. Και μάλιστα, πρόκειται για κατασκοπευτικά αεροσκάφη τα οποία πετούν (P–8) ή κατευθύνονται με τηλεχειρισμό (MQ-9) από ξένα πληρώματα – για την ακρίβεια, στην περίπτωση των MQ-9 η πτήση τους ελέγχεται από χειριστές που βρίσκονται στις ΗΠΑ.

 

Επιπλέον, η εμπλοκή των ΗΠΑ στην πυρασφάλεια με στρατιωτικά μέσα έχει και έναν τεράστιο συμβολικό χαρακτήρα: τη νομιμοποίηση της στρατιωτικής παρουσίας των ΗΠΑ στην Ελλάδα. Στην Αεροπορική Βάση της Λάρισας έχουν εγκατασταθεί από τον Μάρτιο δύο MQ-9 ενώ και το P-8, αφότου ολοκλήρωσε την πτήση του πάνω από τις πυρόπληκτες περιοχές, πήγε και στάθμευσε στη βάση της Σούδας. Ο Υπουργός Άμυνας ερωτήθηκε εάν τα αμερικανικά UAV που επιχειρούν είναι αυτά που σταθμεύουν στη Λάρισα. Η απάντησή του ήταν θετική: «Είναι και αυτά που είναι στη Λάρισα». Η παρουσία των UAV στη Λάρισα είναι εξαιρετικά αμφιλεγόμενη εφόσον μιλάμε για οπλισμένα μη επανδρωμένα αεροσκάφη τα οποία θα σταθμεύουν στην Ελλάδα επ’ αόριστον – υποτίθεται προσωρινά, μέχρι να ολοκληρωθεί μια βάση μόνιμης εγκατάστασής τους στην Αφρική. Ενδεικτικό είναι και το γεγονός ότι οι σχετικές συζητήσεις μεταξύ της ελληνικής και της αμερικανικής πλευράς για την εγκατάσταση των συγκεκριμένων οπλικών συστημάτων στην Ελλάδα διήρκεσαν για πάνω από πέντε χρόνια – και έμελλαν να ολοκληρωθούν από την τωρινή κυβέρνηση. Σημειώστε, τέλος, ότι η Βουλή δεν ερωτήθηκε ποτέ κι ούτε βεβαίως διεξήχθη η οποιαδήποτε ψηφοφορία για την έγκριση της συμφωνίας, καθώς ως νομική βάση για την έλευση των MQ-9 επιλέχθηκε διμερής συμφωνία επί θεμάτων στρατιωτικής εκπαίδευσης.

 

Η απόφαση της ελληνικής κυβέρνησης να ζητήσει από τις ΗΠΑ τη διάθεση στρατιωτικών κατασκοπευτικών αεροσκαφών θέτει μια σειρά εύλογων ερωτημάτων. Κάθε φορά που ξεσπάει πυρκαγιά θα καλούνται τα αμερικανικά P-8 και MQ-9 για να πιάνουν τους εμπρηστές; Υπάρχει πράγματι η συγκεκριμένη επιχειρησιακή ανάγκη; Πώς και πού έχει εκφραστεί αυτή από τους αρμόδιους αξιωματικούς του στρατού και των σωμάτων ασφαλείας; Πότε κρίθηκε ότι αυτή η ανάγκη δεν ικανοποιείται από εγχώρια μέσα; Και ποιος αποφάσισε ότι η χώρα που πρέπει να καλύψει αυτή την ανάγκη είναι μόνο οι ΗΠΑ, ώστε να απευθυνθούμε μόνο σε αυτήν;

 

Συμπερασματικά, η πυρασφάλεια και η πυρόσβεση είναι τρομερά σημαντικές λειτουργίες για το ελληνικό κράτος, και η στρατιωτικοποίησή τους δεν συνιστά λύση. Για την ακρίβεια, οι υπέρογκοι εξοπλισμοί είναι μέρος του προβλήματος, τη στιγμή που σαν χώρα έχουμε αποφασίσει να δώσουμε εκατοντάδες εκατομμύρια για τον εκσυγχρονισμό π.χ. των αμερικανικής κατασκευής αεροσκαφών ναυτικής συνεργασίας P-3 Orion και των επίσης αμερικανικής κατασκευής μαχητικών F-16, εγκαταλείποντας ταυτόχρονα τον στόλο των εναέριων πυροσβεστικών μέσων στην τύχη του. Η έλευση των αμερικανικών στρατιωτικών μέσων εναέριας επιτήρησης δημιουργεί ένα από πολλές απόψεις επικίνδυνο προηγούμενο.

"Επεκτείνοντας το φρούριο", του Mark Akkerman

Σημείωμα του μεταφραστή: Το κείμενο που ακολουθεί είναι η μεταφρασμένη σύνοψη της έκθεσης «Επεκτείνοντας το Φρούριο» (Expanding the Fortress) του Mark Akkerman που εκδόθηκε πρόσφατα από το ερευνητικό ινστιτούτο Transnational Institute και τη μη κυβερνητική οργάνωση Stop Wapenhandel. Ο συγγραφέας θεωρείται εκ των κορυφαίων ερευνητών πάνω στη στρατιωτικοποίηση των ευρωπαϊκών συνόρων και τη σχέση των ευρωπαϊκών βιομηχανιών όπλων με τις πολιτικές συνοριακού ελέγχου και παρακολούθησης.

***

ΕΠΕΚΤΕΙΝΟΝΤΑΣ ΤΟ ΦΡΟΥΡΙΟ

Το πρόγραμμα «εξωτερικής ανάθεσης» των συνοριακών ελέγχων της Ευρωπαϊκής Ένωσης: Οι πολιτικές, οι εταιρείες και οι άνθρωποι

του MARK AKKERMAN

STOP WAPENHANDEL / TNI – ΜΑΪΟΣ 2018

Μετάφραση από τα Αγγλικά: Ηρακλής Οικονόμου

(Δημοσιεύτηκε σε Marginalia: Σημειώσεις στο περιθώριο, τεύχος 5)

Σύνοψη

«Λυπάμαι για την Ευρώπη … Δεν πιστεύαμε ότι η Ευρώπη είναι έτσι. Δεν υπάρχει σεβασμός για τους πρόσφυγες, δεν μας μεταχειρίζονται με αξιοπρέπεια. Γιατί είναι έτσι η Ευρώπη;».

Ari Omar, Ιρακινός πρόσφυγας

Η δεινή κατάσταση των 66 εκατομμυρίων ανθρώπων που έχουν εκτοπιστεί αναγκαστικά φαίνεται να ενοχλεί τη συνείδηση ​​της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) μόνο όταν κάποια τραγωδία στα σύνορα της Ευρώπης βρεθεί στο επίκεντρο των μέσων ενημέρωσης. Μόνο ένα ευρωπαϊκό κράτος – η Γερμανία – συγκαταλέγεται στις δέκα χώρες που δέχονται τους περισσότερους πρόσφυγες παγκοσμίως. Έτσι, η τεράστια πλειοψηφία των αναγκαστικά εκτοπισμένων ανθρώπων καταλήγει να φιλοξενείται από μερικά από τα φτωχότερα κράτη του κόσμου. Οι άνθρωποι αυτοί παύουν να είναι «αόρατοι» μόνο όταν κάποιες κοινότητες στα σύνορα, όπως το Καλαί, η Λαμπεντούζα και η Λέσβος, εμφανίζονται στις ειδήσεις ενώ απελπισμένοι άνθρωποι που εγκαταλείπουν τη βία καταλήγουν να πεθαίνουν, να κρατούνται, ή να παγιδεύονται.

Αυτές οι τραγωδίες δεν είναι απλώς ατυχή αποτελέσματα του πολέμου ή των συγκρούσεων αλλού· είναι επίσης και άμεσες συνέπειες των μεταναστευτικών πολιτικών της Ευρώπης μετά τη συμφωνία του Σένγκεν το 1985. Αυτή η προσέγγιση έδωσε έμφαση στην ενίσχυση των συνόρων, στην ανάπτυξη ολοένα και πιο εξελιγμένων συστημάτων παρακολούθησης και εντοπισμού των ανθρώπων, και στην αύξηση των απελάσεων, παρέχοντας παράλληλα ολοένα και λιγότερες νομικές επιλογές για την εξασφάλιση άδειας παραμονής, παρά τις αυξανόμενες ανάγκες για κάτι τέτοιο. Αυτό ανάγκασε πολλούς αναγκαστικά εκτοπισμένους ανθρώπους να μην μπορούν να εισέλθουν νόμιμα στην Ευρώπη και να ακολουθούν ολοένα και πιο επικίνδυνες διαδρομές για να αποφύγουν τη βία και τις συγκρούσεις.

Αυτό που είναι λιγότερο γνωστό είναι ότι η ίδια τραγωδία με την υπογραφή της Ευρώπης εξελίσσεται πολύ πέρα ​​από τα σύνορά μας, σε μακρινές χώρες όπως η Σενεγάλη και το Αζερμπαϊτζάν. Αυτό οφείλεται σε έναν άλλο πυλώνα της προσέγγισης της Ευρώπης σχετικά με τη μετανάστευση, γνωστό ως «εξωτερική ανάθεση» των συνοριακών ελέγχων (border externalization). Από το 1992, και ακόμη πιο επιθετικά από το 2005, η ΕΕ έχει αναπτύξει πολιτικές για την εξωτερική ανάθεση των συνοριακών ελέγχων της Ευρώπης ώστε να μην καταλήγουν ποτέ οι αναγκαστικά εκτοπισμένοι άνθρωποι στα σύνορα της Ευρώπης. Αυτό συνεπάγεται συμφωνίες με τις γειτονικές χώρες της Ευρώπης για την αποδοχή των απελαθέντων και την υιοθέτηση των ίδιων πολιτικών ελέγχου των συνόρων, καλύτερης παρακολούθησης των ανθρώπων και ενίσχυσης των συνόρων, με τις πολιτικές που έχει υιοθετήσει ήδη η Ευρώπη. Με άλλα λόγια, οι συμφωνίες αυτές έχουν μετατρέψει τους γείτονες της Ευρώπης σε νέους …συνοριοφύλακες της Ευρώπης. Και επειδή αυτοί οι συνοριοφύλακες βρίσκονται τόσο μακριά από τις ακτές και τα μέσα ενημέρωσης της Ευρώπης, οι επιπτώσεις είναι σχεδόν αόρατες για τους πολίτες της ΕΕ.

Η παρούσα έκθεση επιδιώκει να ρίξει φως στις πολιτικές που υποστηρίζουν αυτή την εξωτερική ανάθεση των συνοριακών ελέγχων της Ευρώπης, στις συμφωνίες που έχουν υπογραφεί, στις επιχειρήσεις και τις οντότητες που αποκομίζουν κέρδη, και στις συνέπειες για τους αναγκαστικά εκτοπισμένους ανθρώπους, καθώς και για τις χώρες και τους πληθυσμούς που τους φιλοξενούν. Πρόκειται για το τρίτο κείμενο σε μια σειρά κειμένων με τίτλο «Συνοριακοί πόλεμοι» (Border Wars), τα οποία εξετάζουν τις πολιτικές των συνόρων στην Ευρώπη και καταδεικνύουν πώς οι βιομηχανίες όπλων και ασφαλείας έχουν συμβάλλει στη χάραξη των ευρωπαϊκών πολιτικών ασφαλείας των συνόρων. Παράλληλα, οι ίδιες αυτές βιομηχανίες όπλων και ασφαλείας έχουν ωφεληθεί πολλαπλά από την αύξηση των μέτρων ασφαλείας των συνόρων (και των συμβολαίων που συνοδεύουν αυτά τα μέτρα).

Η παρούσα έκθεση δείχνει ότι έχει σημειωθεί κατακόρυφη αύξηση των μέτρων και των συμφωνιών εξωτερικής ανάθεσης των συνοριακών ελέγχων από το 2005, και μια μαζική επιτάχυνση μετά τη Διάσκεψη Κορυφής Ευρώπης-Αφρικής στη Βαλέτα τον Νοέμβριο του 2015. Χρησιμοποιώντας μια πληθώρα νέων εργαλείων, και ιδίως το Ευρωπαϊκό Καταπιστευματικό Ταμείο Έκτακτης Ανάγκης για την Αφρική (EUTF), το Πλαίσιο Εταιρικής Σχέσης για τη Μετανάστευση, και τη Διευκόλυνση της ΕΕ για τους Πρόσφυγες στην Τουρκία, η Ευρωπαϊκή Ένωση και μεμονωμένα κράτη-μέλη παρέχουν τώρα εκατομμύρια ευρώ για μια σειρά έργων που στόχο έχουν να αποτρέψουν τη μετανάστευση ορισμένων ανθρώπων σε ευρωπαϊκό έδαφος.

Αυτό περιλαμβάνει τη συνεργασία με τρίτες χώρες όσον αφορά την αποδοχή των απελαθέντων ατόμων, την εκπαίδευση των αστυνομικών και συνοριακών υπαλλήλων τους, την ανάπτυξη εκτεταμένων βιομετρικών συστημάτων και τη δωρεά εξοπλισμού, συμπεριλαμβανομένων ελικοπτέρων, περιπολικών πλοίων και οχημάτων, καθώς και εξοπλισμού παρακολούθησης και εντοπισμού. Αν και πολλά σχέδια υλοποιούνται μέσω της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, ορισμένα μεμονωμένα κράτη-μέλη όπως η Ισπανία, η Ιταλία και η Γερμανία χρηματοδοτούν και υποστηρίζουν κι αυτά τις προσπάθειες εξωτερικής ανάθεσης των συνοριακών ελέγχων μέσω διμερών συμφωνιών με τρίτες χώρες.

Αυτό που κάνει τη συνεργασία αυτή ιδιαίτερα προβληματική είναι το γεγονός ότι πολλές από τις κυβερνήσεις που λαμβάνουν αυτή την υποστήριξη είναι βαθιά αυταρχικές, και η υποστήριξη που λαμβάνουν συχνά πηγαίνει σε αυτά ακριβώς τα όργανα κρατικής ασφάλειας που είναι υπεύθυνα για την καταστολή και τις παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η ΕΕ, σε όλες τις πολιτικές της, έχει μια ευγενή ρητορική ως προς τη σημασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, της δημοκρατίας και του κράτους δικαίου, αλλά φαίνεται ότι δεν υπάρχουν όρια στην προθυμία της ΕΕ να εναγκαλιστεί δικτατορικά καθεστώτα, εφόσον αυτά δεσμευθούν να αποτρέπουν την «παράνομη μετανάστευση» από το να φτάνει στις ακτές της Ευρώπης. Κάπως έτσι, έχουν συναφθεί συμφωνίες της ΕΕ και έχει δοθεί χρηματοδότηση σε καθεστώτα τόσο διαβόητα όπως το Τσαντ, ο Νίγηρας, η Λευκορωσία, η Λιβύη και το Σουδάν.

Οι πολιτικές αυτές έχουν σοβαρότατες συνέπειες για τα αναγκαστικά εκτοπισμένα άτομα. Ως «παράνομοι», είναι ευάλωτοι και έχουν περισσότερες πιθανότητες να έρθουν αντιμέτωποι με παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Πολλοί καταλήγουν να εργάζονται μέσα σε συνθήκες εκμετάλλευσης, να κρατούνται, ή να απελαύνονται πίσω στις χώρες από τις οποίες έφυγαν. Ειδικά οι γυναίκες πρόσφυγες αντιμετωπίζουν και υψηλό κίνδυνο βίας, σεξουαλικής κακοποίησης και εκμετάλλευσης λόγω φύλου.

Η βία και η καταστολή κατά των αναγκαστικά εκτοπισμένων ατόμων ωθεί επίσης τη μετανάστευση στην παρανομία, αναδιοργανώνει τη δουλεμπορία ως επιχειρηματική δραστηριότητα, και ενισχύει τη δύναμη των εγκληματικών δικτύων διακίνησης μεταναστών. Συνεπώς, πολλά άτομα αναγκάζονται να αναζητήσουν άλλες, συχνά πιο επικίνδυνες διαδρομές, και να βασίζονται σε ολοένα και πιο αδίστακτους διακινητές. Αυτό οδηγεί σε έναν ακόμη υψηλότερο αριθμό θανάτων.

Επιπλέον, η ενίσχυση των κρατικών οργάνων ασφαλείας στις χώρες της Ευρύτερης Μέσης Ανατολής, του Μαγκρέμπ, του Σαχέλ, και του Κέρατος της Αφρικής απειλεί τα ανθρώπινα δικαιώματα και τη δημοκρατική νομιμοποίηση στην περιοχή, ιδίως διότι αφαιρεί απαραίτητους πόρους από τις οικονομικές και κοινωνικές δαπάνες. Η παρούσα έκθεση δείχνει ότι η εμμονή της Ευρώπης με την αποτροπή της μετανάστευσης όχι μόνο δεσμεύει πόρους αλλά και στρεβλώνει το εμπόριο, τη βοήθεια και τις διεθνείς σχέσεις της Ευρώπης με ολόκληρη την περιοχή. Όπως τονίζουν πολλοί ειδικοί, το γεγονός αυτό καλλιεργεί το έδαφος για περαιτέρω αστάθεια και ανασφάλεια στην περιοχή, καθώς και το ενδεχόμενο αύξησης των προσφυγικών ροών στο μέλλον.

Υπάρχει, ωστόσο, μία ομάδα που έχει επωφεληθεί τα μέγιστα από τα προγράμματα εξωτερικής ανάθεσης των συνοριακών ελέγχων της ΕΕ. Όπως κατέδειξαν οι προηγούμενες εκθέσεις της σειράς Border Wars, η ευρωπαϊκή στρατιωτική βιομηχανία και βιομηχανία ασφαλείας έχει αποκομίσει το μεγαλύτερο όφελος από την παροχή μεγάλου μέρους του εξοπλισμού και των υπηρεσιών που αφορούν την ασφάλεια των συνόρων. Οι εταιρείες αυτές συνοδεύονται από διάφορους διακυβερνητικούς και (ημί-)δημόσιους οργανισμούς, οι οποίοι έχουν αυξηθεί σημαντικά τα τελευταία χρόνια, καθώς υλοποιούν δεκάδες έργα για την ασφάλεια και τον έλεγχο των συνόρων σε χώρες εκτός ΕΕ.

Η έκθεση αποκαλύπτει ότι:

* η συντριπτική πλειονότητα των 35 χωρών στις οποίες η ΕΕ δίνει προτεραιότητα αναφορικά με τις προσπάθειες εξωτερικής ανάθεσης των συνοριακών ελέγχων είναι χώρες αυταρχικές, γνωστές για παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, και με κακούς δείκτες ανθρώπινης ανάπτυξης:

– 48% των κρατών (17) έχουν αυταρχική κυβέρνηση και μόνο τέσσερα κράτη μπορούν να θεωρηθούν δημοκρατικά (αλλά και πάλι με αδυναμίες).

– 48% των κρατών (17) αναφέρονται ως «ανελεύθερα», με μόνο τρία κράτη να καταχωρούνται ως «ελεύθερα». Στο 34% των κρατών (12) υπάρχουν ακραίοι κίνδυνοι για τα ανθρώπινα δικαιώματα, ενώ στα υπόλοιπα 23 κράτη παρατηρούνται μεγάλοι κίνδυνοι για τα ανθρώπινα δικαιώματα.

– 51% των κρατών (18) εμπίπτουν στην κατηγορία της «χαμηλής ανθρώπινης ανάπτυξης» και μόνο 8 κράτη έχουν υψηλό επίπεδο ανθρώπινης ανάπτυξης.

– πάνω από το 70% των κρατών (25) βρίσκονται στο κατώτατο ένα τρίτο παγκοσμίως ως προς την ευημερίας των γυναικών (ένταξη, δικαιοσύνη και ασφάλεια).

* Τα ευρωπαϊκά κράτη συνεχίζουν να πωλούν όπλα σε αυτές τις χώρες, παρά το γεγονός ότι πυροδοτούν περαιτέρω συγκρούσεις, βία και καταστολή και συμβάλλουν έτσι στη δημιουργία περισσότερων προσφύγων. Η συνολική αξία των αδειών που εκδόθηκαν από τα κράτη-μέλη της ΕΕ για εξαγωγές όπλων σε αυτές τις 35 χώρες τη δεκαετία 2007-2016 υπερβαίνει τα 122 δισεκατομμύρια ευρώ. Στο 20% αυτών των χωρών (7) έχει επιβληθεί εμπάργκο όπλων από την ΕΕ ή/και τον ΟΗΕ, αλλά οι περισσότερες εξ αυτών εξακολουθούν να δέχονται όπλα από ορισμένα κράτη-μέλη της ΕΕ, καθώς και υποστήριξη από την ΕΕ για τις ένοπλες δυνάμεις και τις δυνάμεις ασφαλείας τους.

* Οι δαπάνες της ΕΕ για την ασφάλεια των συνόρων σε τρίτες χώρες έχουν αυξηθεί σημαντικά. Αν και είναι δύσκολο να βρεθούν συνολικά στοιχεία, η χρηματοδότηση έργων που σχετίζονται με τη μετανάστευση προέρχεται από ολοένα και περισσότερα χρηματοδοτικά εργαλεία, με την ασφάλεια και την παράτυπη μετανάστευση ως κύριες προτεραιότητες. Επίσης, η χρηματοδότηση αυτή εκτρέπεται από την αναπτυξιακή βοήθεια. Πάνω από το 80% του προϋπολογισμού του EUTF προέρχεται από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Ανάπτυξης και άλλα ταμεία ανάπτυξης και ανθρωπιστικής βοήθειας.

* Η αύξηση των δαπανών για την ασφάλεια των συνόρων έχει ωφελήσει ένα ευρύ φάσμα εταιρειών, ιδίως κατασκευαστών όπλων και εταιρειών βιομετρικής ασφάλειας. Ο γαλλικός κολοσσός της παραγωγής όπλων, Thales, που τυγχάνει και σημαντικός εξαγωγέας όπλων στην περιοχή, είναι ένας βασικός «παίκτης» που παρέχει στρατιωτικό εξοπλισμό και εξοπλισμό ασφαλείας για την ασφάλεια των συνόρων, καθώς και βιομετρικά συστήματα και εξοπλισμό. Σημαντικοί εταιρικοί προμηθευτές βιομετρικής ασφάλειας είναι και οι Veridos, OT Morpho και Gemalto (που σύντομα θα εξαγοραστεί από την Thales). Εντωμεταξύ, η Γερμανία και η Ιταλία χρηματοδοτούν τις δικές τους εταιρείες όπλων – Hensoldt, Airbus και Rheinmetall (Γερμανία), Leonardo και Intermarine (Ιταλία) – για να υποστηρίξουν πρότζεκτ ασφάλειας των συνόρων σε ορισμένες χώρες της Ευρύτερης Μέσης Ανατολής, και ιδιαίτερα στην Αίγυπτο, την Τυνησία και τη Λιβύη. Στην Τουρκία, σημαντικά συμβόλαια για την ασφάλεια των συνόρων έχουν δοθεί σε τουρκικές εταιρείες παραγωγής όπλων όπως οι Aselsan και Otokar, οι οποίες χρησιμοποιούν τους πόρους για να επιδοτούν τις δικές τους προσπάθειες στον χώρο του στρατιωτικού εξοπλισμού. Πρόκειται για τις ίδιες εταιρείες που υποστηρίζουν με εξοπλισμό τις επιθέσεις της Τουρκίας στις κουρδικές κοινότητες.

* Υπάρχει επίσης ένας αριθμός ημικρατικών εταιρειών και διεθνών οργανισμών που παρέχουν συμβουλευτικές υπηρεσίες, εκπαίδευση και διαχείριση έργων ασφάλειας των συνόρων, και επωφελούνται από τη μαζική ανάπτυξη της αγοράς ασφάλειας των συνόρων. Σε αυτή την ομάδα εταιρειών και οργανισμών συγκαταλέγονται η γαλλική ημικρατική εταιρεία Civipol, ο Διεθνής Οργανισμός Μετανάστευσης (IOM) και το Διεθνές Κέντρο για την Ανάπτυξη της Μεταναστευτικής Πολιτικής (ICMPD). Η Civipol, η οποία ανήκει εν μέρει σε μεγάλους κατασκευαστές όπλων, όπως η Thales, η Airbus και η Safran, έγραψε το 2003 μια σημαντική συμβουλευτική έκθεση για την Ευρωπαϊκή Επιτροπή που έθεσε τα θεμέλια για τα τρέχοντα μέτρα εξωτερικής ανάθεσης των συνοριακών ελέγχων.

* Η χρηματοδότηση και η δωρεά στρατιωτικού εξοπλισμού και εξοπλισμού ασφαλείας από την ΕΕ, καθώς και η πίεση προς τις τρίτες χώρες για την ενίσχυση των δυνατοτήτων συνοριακής ασφάλειάς τους έχουν δώσει ώθηση στην αγορά συνοριακής ασφάλειας στην Αφρική. Ο Σύνδεσμος Βιομηχανιών Αεροδιαστημικής και Άμυνας της Ευρώπης (ASD) – η οργάνωση που εκπροσωπεί τα συμφέροντα της ευρωπαϊκής βιομηχανίας όπλων – έχει αρχίσει να επικεντρώνεται στην εξωτερική ανάθεση των συνοριακών ελέγχων της ΕΕ. Μεγάλες εταιρείες όπλων, όπως η Airbus και η Thales, έχουν …βάλει στο μάτι τη διογκούμενη αγορά της Αφρικής και της Μέσης Ανατολής.

* Η σχετική λήψη αποφάσεων και η εφαρμογή της εξωτερικής ανάθεσης των συνοριακών ελέγχων σε επίπεδο ΕΕ χαρακτηρίζονται από ασυνήθιστη ταχύτητα και παράκαμψη του δημοκρατικού ελέγχου από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Αρκετές σημαντικές συμφωνίες με τρίτες χώρες, συμπεριλαμβανομένων των συμβάσεων που εντάσσονται στο Πλαίσιο Εταιρικής Σχέσης και στη συμφωνία για τη μετανάστευση με την Τουρκία, έχουν αποκλείσει ή παρακάμψει την ευρωπαϊκή κοινοβουλευτική εποπτεία.

* Η ενίσχυση και η στρατιωτικοποίηση της ασφάλειας των συνόρων έχει οδηγήσει σε υψηλότερο αριθμό θανάτων αναγκαστικά εκτοπισμένων ατόμων. Γενικά, τα μέτρα για την παρεμπόδιση μιας συγκεκριμένης διαδρομής μετανάστευσης υποχρεώνουν τους μετανάστες να ακολουθούν πιο επικίνδυνες διαδρομές. Το 2017, 1 στους 57 μετανάστες που προσπάθησαν να διασχίσουν τη Μεσόγειο πέθανε, ενώ το 2015 η αντίστοιχη αναλογία ήταν 1 στους 267 μετανάστες. Αυτό αντικατοπτρίζει το γεγονός ότι το 2017 η μεγαλύτερη, πιο επικίνδυνη διαδρομή της Κεντρικής Μεσογείου ήταν η κύρια διαδρομή για τα αναγκαστικά εκτοπισμένα άτομα, κυρίως από τις χώρες της Δυτικής Αφρικής και της Υποσαχάριας Αφρικής, σε σύγκριση με την κύρια διαδρομή του 2015 που ήταν από την Τουρκία στην Ελλάδα και χρησιμοποιείτο κυρίως από τους Σύριους. Εκτιμάται ότι τουλάχιστον διπλάσιος αριθμός προσφύγων που πεθαίνουν στη Μεσόγειο πεθαίνουν κατά τη διαδρομή μέσα στην έρημο, αλλά δεν υπάρχουν επίσημα στοιχεία που να τηρούνται ή να λαμβάνονται υπόψη.

* Υπάρχει αυξανόμενη παρουσία ευρωπαϊκών στρατιωτικών δυνάμεων και δυνάμεων ασφαλείας σε τρίτες χώρες για την ασφάλεια των συνόρων. Η αποτροπή της μετανάστευσης έχει καταστεί προτεραιότητα για τις τρέχουσες αποστολές της Κοινής Πολιτικής Ασφάλειας και Άμυνας (ΚΠΑΑ) στο Μάλι και τον Νίγηρα, ενώ μεμονωμένα κράτη-μέλη όπως η Γαλλία και η Ιταλία άρχισαν επίσης να αναπτύσσουν στρατεύματα στη Λιβύη και τον Νίγηρα.

* Η Frontex, ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Συνοριοφυλακής και Ακτοφυλακής, συνεργάζεται όλο και περισσότερο με τρίτες χώρες. Έχει ξεκινήσει διαπραγματεύσεις με χώρες που γειτνιάζουν με την ΕΕ σχετικά με τη δυνατότητα κοινών επιχειρήσεων στην επικράτειά τους. Η συνεργασία για τις απελάσεις είναι ήδη ευρύτατη. Από το 2010 έως το 2016, η Frontex συντόνισε 400 κοινές πτήσεις επιστροφής προς τρίτες χώρες, 153 από τις οποίες πραγματοποιήθηκαν το 2016. Από το 2014, ορισμένες από αυτές τις πτήσεις είναι «Κοινές Επιχειρήσεις Επιστροφής», όπου το αεροπλάνο και τα μέλη της συνοδείας κατά την πτήση προέρχονται από τη χώρα προορισμού. Τα κράτη-μέλη της ΕΕ καλούν ολοένα και περισσότερο τις αντιπροσωπείες τρίτων χωρών να εντοπίζουν τα «άτομα που μπορούν να απελαθούν» βάσει της αξιολόγησης της εθνικότητάς τους. Σε πολλές περιπτώσεις, αυτό οδήγησε στη σύλληψη και τον βασανισμό των ατόμων που απελάθηκαν.

Η έκθεση παρουσιάζει αυτές τις επιπτώσεις εξετάζοντας τον τρόπο με τον οποίο έχουν λειτουργήσει αυτές οι πολιτικές στην Τουρκία, τη Λιβύη, την Αίγυπτο, το Σουδάν, τον Νίγηρα, τη Μαυριτανία και το Μάλι. Σε όλες τις χώρες, οι συμφωνίες οδήγησαν την ΕΕ στο να παραβλέψει ή να μετριάσει τις επικρίσεις για παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, προκειμένου να υπογραφούν αυτές οι συμφωνίες.

Στην Τουρκία, η ΕΕ έχει κινηθεί προς ένα αυστραλιανό μοντέλο εξωτερικής ανάθεσης εκτός της Ένωσης των διαδικασιών διαχείρισης των αναγκαστικά εκτοπισμένων ατόμων και έχει παραβιάσει βασικές υποχρεώσεις βάσει του διεθνούς δικαίου, όπως η αρχή της μη επαναπροώθησης, η αρχή της μη διάκρισης (η συμφωνία αφορά μόνο άτομα από τη Συρία) και η αρχή της πρόσβασης στο άσυλο.

Στη Λιβύη, ο συνεχιζόμενος εμφύλιος πόλεμος και η αστάθεια δεν έχουν εμποδίσει την ΕΕ και κράτη-μέλη όπως η Ιταλία από το να διοχετεύσουν χρήματα για την αγορά εξοπλισμού και συστημάτων συνοριακής φύλαξης, την εκπαίδευση της ακτοφυλακής, και τη χρηματοδότηση κέντρων κράτησης – ακόμα και αφότου έγιναν γνωστά περιστατικά όπου η ακτοφυλακή έβαλλε κατά σκαφών με πρόσφυγες, ή περιπτώσεις κέντρων κράτησης που διοικούνται από πολιτοφυλακές ως στρατόπεδα-φυλακές.

Στην Αίγυπτο, η συνοριακή συνεργασία με τη γερμανική κυβέρνηση έχει ενταθεί παρά την εντεινόμενη εδραίωση της εξουσίας με στρατιωτικά μέσα στη χώρα. Η Γερμανία χρηματοδοτεί τον εξοπλισμό και την τακτική εκπαίδευση της συνοριακής αστυνομίας. Οι αναγκαστικά εκτοπισμένοι στη χώρα είναι παγιδευμένοι, δεν μπορούν να μεταφερθούν στη Λιβύη λόγω της κατάστασης ασφαλείας, και δέχονται πυρά από την αιγυπτιακή ακτοφυλακή εάν επιχειρήσουν να διαφύγουν μέσω θαλάσσης.

Στο Σουδάν, η συνοριακή υποστήριξη από την ΕΕ όχι μόνο έβγαλε από τη διεθνή απομόνωση μια διαβόητη δικτατορία, αλλά κατέληξε να ενισχύει τις Δυνάμεις Ταχείας Υποστήριξης, οι οποίες απαρτίζονται από μέλη της πολιτοφυλακής Janjaweed που είναι υπεύθυνη για παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στο Νταρφούρ.

Η κατάσταση στον Νίγηρα, μία από τις φτωχότερες χώρες παγκοσμίως, δείχνει τα κόστη του ελέγχου της μετανάστευσης για τις τοπικές οικονομίες. Οι αντιμεταναστευτικές επιχειρήσεις στη βόρεια πόλη της Αγκαντέζ έχουν υπονομεύσει την τοπική οικονομία και έχουν ωθήσει τη μετανάστευση στην παρανομία, αυξάνοντας τόσο τον βαθμό επικινδυνότητας για τους μετανάστες όσο και τη δύναμη των ένοπλων δουλεμπορικών συμμοριών. Ομοίως, στο Μάλι – μια χώρα που βγαίνει από τον εμφύλιο πόλεμο – η επιβολή εκ μέρους της ΕΕ μέτρων εξωτερικής ανάθεσης των συνοριακών ελέγχων απειλεί να ενεργοποιήσει ξανά αυτή τη σύγκρουση.

Όλες οι μελέτες περίπτωσης αποκαλύπτουν μια πολιτική αλληλεπίδρασης της ΕΕ με τη γειτονική της περιοχή – μια πολιτική που πλέον έχει σχεδόν αποκλειστικά εμμονή με τον έλεγχο της μετανάστευσης, ανεξάρτητα από το τίμημα αυτού του ελέγχου για τη χώρα ή για τα αναγκαστικά εκτοπισμένα άτομα. Η συγκεκριμένη έννοια της ασφάλειας είναι εξαιρετικά στενή και εν τέλει αυτοαναιρούμενη, επειδή δεν αντιμετωπίζει τις θεμελιώδεις αιτίες που εξαναγκάζουν τους ανθρώπους να μεταναστεύσουν – τις συγκρούσεις, τη βία, την οικονομική υπανάπτυξη και τις αποτυχίες των κρατών να διαχειριστούν δίκαια αυτά τα προβλήματα. Αντιθέτως, η ενίσχυση των στρατιωτικών δυνάμεων και των δυνάμεων ασφαλείας στην περιοχή αναμένεται να εντείνει την καταπίεση, να περιορίσει τη δημοκρατική λογοδοσία, και να ενισχύσει τις συγκρούσεις που θα οδηγήσουν σε αύξηση των ανθρώπων που θα εκτοπιστούν από τα σπίτια τους. Ήρθε η ώρα να αλλάξουμε πορεία. Αντί να εξωτερικεύουμε τα σύνορα και τα τείχη, ας εξωτερικεύσουμε την πραγματική αλληλεγγύη και τον σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.