Από τον έλεγχο της είδησης στον έλεγχο της γνώμης
Η ιστοσελίδα Ellinika Hoaxes, τα fake news, και το μαχητικό αεροσκάφος F-35
του Ηρακλή Οικονόμου
Το Facebook ανακοίνωσε συνεργασία με την ιστοσελίδα Ellinika Hoaxes, στο πλαίσιο της οποίας η ελληνική ιστοσελίδα θα αναλάβει «τον έλεγχο περιεχομένου όπως άρθρα, βίντεο και εικόνες που κυκλοφορούν στην πλατφόρμα».[1] Με αφορμή αυτή την εξέλιξη, αξίζει να δούμε μια ενδιαφέρουσα πτυχή της δράσης της ιστοσελίδας Ellinika Hoaxes – την τακτική αναφορά στο αμερικανικό μαχητικό F-35 ως το επόμενο μαχητικό της ελληνικής πολεμικής αεροπορίας, και την απόρριψη άλλων εναλλακτικών λύσεων. Η αναφορά αυτή έχει ενδιαφέρον όχι μόνο διότι αφορά τα εξοπλιστικά – ένας τομέας με τεράστια σημασία για την ασφάλεια και την οικονομία της χώρας – αλλά και διότι αντανακλά έναν κίνδυνο που προκύπτει από τον έλεγχο των fake news: την αναγωγή μιας γνώμης (στην περίπτωσή μας μιας εξοπλιστικής προτίμησης) σε αληθή είδηση με τον παράλληλο υποβιβασμό των ανταγωνιστικών απόψεων σε ψευδή είδηση.
Πόσο σχετική είναι με τον έλεγχο των fake news η αξιολόγηση οπλικών συστημάτων;
Οι θετικές αναφορές στο μαχητικό F-35 από τα Ellinika Hoaxes και η παράλληλα διάψευση οποιασδήποτε είδησης ή «είδησης» εναντίον του προκαλούν εντύπωση ως προς τη συχνότητά και την έντασή τους. Άρθρα υπέρ των επιδόσεων και της αξίας του συγκεκριμένου αεροσκάφους εμφανίζονται διάσπαρτα στην ιστοσελίδα, και ανά τακτά χρονικά διαστήματα. Στις 7 Φεβρουαρίου 2017 μαθαίνουμε ότι τα αμερικανικά μαχητικά F-35 και F-22, και όχι το ρώσικο T-50, είναι τα καλύτερα μαχητικά επειδή ενσωματώνουν τεχνολογία stealth που τα καθιστά πρακτικά αόρατα.[2] (Τι κι αν το ζήτημα του ίχνους ενός αεροσκάφους στο ραντάρ είναι ένα μόνο από τα χαρακτηριστικά βάσει των οποίων κρίνεται ένα αεροσκάφος;) Στις 8 Μαρτίου 2017 προβάλλονται ως «δικαιολογημένες» οι «επιθυμίες των Ελληνικών Επιτελείων» για αγορά μιας μοίρας F-35.[3] (Πώς μπορεί όμως σε μια ιστοσελίδα fake news να γίνονται κρίσεις για κάτι τόσο στρατηγικά σύνθετο όσο το εάν είναι δικαιολογημένη ή όχι η αγορά ενός νέου μαχητικού αεροσκάφους;) Ανάρτηση στις 23 Φεβρουαρίου 2017[4] εστιάζει σε πρόταση που φέρεται να έγινε από τη Ρωσία για την προμήθεια από την Ελλάδα των μαχητικών Su-35, την οποία και το άρθρο απορρίπτει ως «ανεπιβεβαίωτη» είδηση. (Είναι μάλλον παράδοξο να αποκαλείται μια πρόταση πώλησης όπλων «ανεπιβεβαίωτη» και να περιμένει κάποιος την «επιβεβαίωσή» της· προτάσεις για πωλήσεις στρατιωτικού υλικού γίνονται συνεχώς από κυβερνήσεις, εταιρείες και μεσάζοντες, και ελάχιστες εξ αυτών δημοσιοποιούνται). Αλλά δεν μένει εκεί το άρθρο – με μια τεχνική ανάλυση εξηγεί και γιατί το F-35 είναι καλύτερο μαχητικό από το Su-35, το ρώσικο μαχητικό που φέρεται να προτάθηκε στην Ελλάδα.
Δεν εξετάζεται εδώ η ορθότητα της άποψης που εκφράζουν τα Ellinika Hoaxes, ότι δηλαδή τα αμερικανικά F-35 είναι καλύτερα των ρωσικών μαχητικών. Το παράδοξο είναι ότι στο όνομα των fake news η ιστοσελίδα αποπειράται να κάνει ακριβώς αυτό – να κρίνει και να αποφασίσει ποιο μαχητικό είναι καλύτερο και θα πρέπει να αγοράσει η χώρα μας. Και γίνεται ακόμα πιο παράδοξο όταν τα Ellinika Hoaxes εμφανίζονται να γνωρίζουν εκ των προτέρων και την απόφαση των αξιωματικών της Πολεμικής Αεροπορίας, καθώς η «προσφορά από πλευράς Ρωσίας των Su-35, δεν είναι δυνατόν να επιβεβαιωθεί, αλλά ακόμη και να ισχύει, η Πολεμική Αεροπορία δεν πρόκειται να τη δεχτεί και να εντάξει ένα αεροσκάφος υποδεέστερης κατηγορίας στο οπλοστάσιό της».[5] Μιλάμε για λογικό άλμα που αντανακλά άγνοια βασικών αρχών των εξοπλισμών. Η απόφαση αγοράς ενός οπλικού συστήματος είναι εξαιρετικά σύνθετη και βασίζεται σε σειρά παραγόντων, όπως π.χ. το κόστος, οι επιθυμητές αποστολές, η τεχνική υποστήριξη, η δυνατότητα συμπαραγωγής, ο διατιθέμενος οπλισμός (όταν μιλάμε για μαχητικό αεροσκάφος), ο επιθυμητός αριθμός των προς αγορά αεροσκαφών, και πάει λέγοντας. Ο ειδικός υποθέτει ότι κάθε πολεμική αεροπορία του κόσμου αγοράζει πάντα αεροσκάφη της ανώτατης κατηγορίας και ποτέ υποδεέστερα. Με αυτή τη λογική, η ΠΑ θα αγόραζε μόνο αεροσκάφη 5ης γενιάς, και βεβαίως μόνο F-35 (!). Κάτι τέτοιο δεν στοιχειοθετείται λογικά ή ιστορικά – και γι’ αυτό συναντάμε αγορές αεροσκαφών σε όλο τον κόσμο (και στην ΠΑ) που δεν είναι 5ης γενιάς, διότι όπως είπαμε μια εξοπλιστική απόφαση δεν βασίζεται μόνο στην κατηγορία που ανήκει το αεροσκάφος.
Στην περίπτωση της ιστοσελίδας Ellinika Hoaxes και των αναρτήσεών της που αφορούν το F-35 συμβαίνει το εξής: υπαρκτά δεδομένα χρησιμοποιούνται με τρόπο επιλεκτικό για να θεμελιώσουν συμπεράσματα που συμβαδίζουν με την προσωπική άποψη του συντάκτη. Δεν το λέω εγώ – ο ίδιος ο συντάκτης το παραδέχεται με το ακόλουθο disclaimer:
Το ανωτέρω άρθρο σε καμία περίπτωση δεν γράφτηκε ως διαφήμιση ή δυσφήμιση οποιουδήποτε οπλικού συστήματος, ανεξαρτήτως χώρας προέλευσης. Τα δεδομένα προέρχονται από τη διεθνή βιβλιογραφία και τα συμπεράσματα αποτελούν προσωπική άποψη του υπογράφοντα, με βάση τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία.[6]
Φυσικά και τα δεδομένα προέρχονται από τη διεθνή βιβλιογραφία, αλλά είναι τα μόνα; Δεν υπάρχουν αντικρουόμενα δεδομένα και αντικρουόμενες απόψεις; Και τι σχέση έχουν ερωτήματα όπως το «Αξίζει τα λεφτά του;», που θέτει ο συγγραφέας για το F-35, με την απόρριψη των fake news; Καμία. Τα άρθρα υπέρ του F-35 στα Ellinika Hoaxes καταλήγουν να υποκαθιστούν την ανάγκη τεκμηριωμένης ανταλλαγής απόψεων (για ένα ζήτημα στο οποίο υπάρχουν de facto πολλές προσεγγίσεις) με την υπονόμευση της αντίθετης άποψης μέσω της επίκλησης των fake news.
Αν μπερδευτήκατε, ας αφήσουμε το τεχνικά απαιτητικό κομμάτι των εξοπλισμών – ας μιλήσουμε για παγωτό τώρα που έρχεται το καλοκαίρι. Φανταστείτε κάποια ιστοσελίδα να λέει ότι είναι fake news η ιδέα ότι μπορεί να αγοράσουν οι άνθρωποι παγωτό απ’ το περίπτερο, διότι το παγωτό μηχανής είναι καλύτερο και άρα οι άνθρωποι είναι σίγουρο ότι θα προτιμήσουν το δεύτερο. Είναι άραγε δουλειά μου – ως αντιπάλου των fake news – να σας πω εγώ ποιο παγωτό είναι καλύτερο, ή να προβλέψω τι θα κάνουν οι καταναλωτές, ή να αποφασίσω ποιο παγωτό αξίζει τα λεφτά του; Οι ενέργειες αυτές ξεφεύγουν από τα όρια της επιτήρησης των ψευδών ειδήσεων· δεν αφορούν κάποια είδηση, αλλά την έκφραση προσωπικής άποψης και εν τέλει τη διαμόρφωση της συνείδησης των ανθρώπων γύρω από τα παγωτά (ή γύρω από τα όπλα).
Το αποκορύφωμα της σύγχυσης των ορίων μεταξύ επιτήρησης fake news και προβολής άποψης στην περίπτωση που μελετάμε συναντάται τον Δεκέμβριο του 2016. Ο Donald Trump έχει μόλις «τουϊτάρει» ότι «βάσει του τεράστιου κόστους και των υπερβάσεων κόστους του F-35 της Lockheed Martin, ζήτησα από τη Boeing να τιμολογήσει ένα συγκρίσιμο F-18 Super Hornet». Σειρά δημοσιευμάτων ερμηνεύουν το γεγονός ως προμήνυμα ακύρωσης του προγράμματος. Στις 24 Δεκεμβρίου 2016, τα Ellinika Hoaxes αναρτούν σχετικό κείμενο. Η είδηση του «τιτιβίσματος» του Αμερικανού προέδρου προφανώς δεν μπορεί να παρουσιαστεί ως fake, και η ιστοσελίδα προβαίνει σε κάτι πιο σύνθετο: αποδεχόμενη ότι η είδηση του tweet δεν είναι ψευδής, κρίνει ως «ΥΠΕΡΒΟΛΗ» την εκτίμηση ότι το πρόγραμμα του F-35 ίσως ακυρωθεί.[7]Συγκεκριμένα, με μια τεχνική ανάλυση και με παραπομπή σε άρθρο του περιοδικού Πτήση & Διάστημα, τα Ellinika Hoaxes προβάλλουν τη δική τους εκτίμηση – ότι το μαχητικό F-18 Super Hornet δεν μπορεί να συγκριθεί με το F-35, ούτε και να το αντικαταστήσει. Και κάπως έτσι η ιστοσελίδα προτάσσει μια ερμηνεία των δεδομένων – ότι το πρόγραμμα του F-35 επρόκειτο να συνεχιστεί – έναντι μιας ανταγωνιστικής ερμηνείας – ότι το πρόγραμμα του F-35 απειλείτο. Δεν εξετάζουμε κατά πόσο η πρώτη ερμηνεία ήταν ορθότερη από τη δεύτερη – το κρίσιμο είναι ότι η ανάρτηση των Ellinika Hoaxes δεν σχετιζόταν με fake news αλλά με την προβολή μιας εκτίμησης/άποψης/ερμηνείας έναντι μιας άλλης.
Η σχέση μεταξύ Ellinika Hoaxes και αμυντικού τύπου
Το ενδιαφέρον των Ellinika Hoaxes για εξοπλιστικά ζητήματα εξηγείται και από τη σύνδεσή του με το περιοδικό αεροδιαστημικής, άμυνας και εξοπλιστικών θεμάτων Πτήση & Διάστημα. Η σύνδεση αυτή αποτυπώνεται καταρχήν σε επίπεδο προσώπων. Ένας εκ των διαχειριστών των Ellinika Hoaxes (και συντάκτης όλων των αναρτήσεων που αφορούν το F-35) είναι αρχισυντάκτης της ιστοσελίδας του περιοδικού Πτήση & Διάστημα. Και στη λίστα εξωτερικών συνεργατών – επιστημονικών συμβούλων των Ellinika Hoaxes συναντάμε τον εκδότη του ίδιου περιοδικού.[8]
Μάλιστα, σε άρθρα του Ellinika Hoaxes υπάρχουν και παραπομπές σε άρθρα του περιοδικού, όπως π.χ. σε κείμενο της 1ης Ιουλίου 2017 όπου ο συντάκτης της ιστοσελίδας προτρέπει τον αναγνώστη να διαβάσει «μια εξαιρετική προσέγγιση» που «διαβάσαμε στη Πτήση & Διάστημα» σε σχέση με την υποτιθέμενη ρωσική πρόταση για αγορά μαχητικών Su-35.[9] Δεοντολογικά μου φαίνεται προβληματικό να υπογράφεις ένα κείμενο και να προτρέπεις τον αναγνώστη να διαβάσει ένα άλλο κείμενο προς επίρρωση των γραφόμενών σου, σε ιστοσελίδα της οποίας είσαι αρχισυντάκτης – δηλαδή που έχεις γράψει ή επιμεληθεί εσύ. Αλλά ας το αφήσουμε αυτό. Η «εξαιρετική προσέγγιση» είναι ένα σατιρικό κείμενο γεμάτο ειρωνείες για τη ρωσική στρατιωτική τεχνολογία και τους υποστηρικτές της αγοράς ρωσικών μαχητικών από την Ελλάδα, με μπόλικο Κλιντ Ίστγουντ, Ρώσους ιππότες, ρωσικές αρκούδες και πάει λέγοντας. Όσο για το σοβαρό κομμάτι, μαθαίνουμε ότι «το Su-35 είναι καλό μαχητικό, εξαιρετικό, αλλά όχι απόλυτο» (λες και η ΠΑ πρέπει να αγοράζει μόνο «απόλυτα» μαχητικά), καθώς επίσης κι ότι «θα μας κόστιζε φθηνότερα να αγοράσουμε F-16 Block 70, Typhoon, Gripen E, F-35, F/A-18E/F, ακόμη και F-15 από το να βάλουμε σε υπηρεσία το ρωσικό μαχητικό. Τέλος.».[10] Εδώ βέβαια ο συντάκτης της Πτήσης & Διάστημα εμφανίζεται να διαφωνεί με τον συντάκτη των Ellinika Hoaxes, ο οποίος δίνει τιμή του Su-35 στα 75-83 εκατομμύρια ευρώ και τιμή για το F-35 στα 109 εκατομμύρια δολάρια (περίπου 97 εκατομμύρια ευρώ).[11] Λέτε τα Ellinika Hoaxes να κατηγορήσουν την Πτήση & Διάστημα για fake news;
Εκτός από παραπομπή σε άρθρο του Πτήση & Διάστημα με σύνδεσμο, στα Ellinika Hoaxes συναντάμε και περίπτωση πλήρους αναπαραγωγής άρθρου του περιοδικού, σε ανάρτηση της 6ηςΣεπτεμβρίου 2017.[12] Το άρθρο αφορούσε την αναβάθμιση μέρους των (αμερικανικών) μαχητικών F-16 που διαθέτει η ΠΑ και παρουσίαζε τους λόγους για τους οποίους έπρεπε να προχωρήσει η απόφαση αναβάθμισής τους. Ο συντάκτης των Ellinika Hoaxes κατέληγε, μετά την παράθεση του άρθρου του Πτήση & Διάστημα, στο συμπέρασμα ότι ο εκσυγχρονισμός των F-16 (μαζί με την ένταξη του F-35 στην ΠΑ, για να μην ξεχνιόμαστε) «είναι μονόδρομος».[13] Θα συμφωνήσετε μαζί μου, ελπίζω, ότι ρόλος μιας fact-checking ιστοσελίδας δεν είναι να εξάγει συμπεράσματα για το αν είναι ή όχι μονόδρομος η υλοποίηση κρίσιμων και πανάκριβων εξοπλιστικών επιλογών.
Παράλληλα, η αναφορά των Ellinika Hoaxes στον εκσυγχρονισμό των F-16 είναι ιδιαίτερης σημασίας διότι αυτό το πρόγραμμα και η πιθανή αγορά των F-35 είναι τα δύο κορυφαία εξοπλιστικά προγράμματα αμερικανικού ενδιαφέροντος στην Ελλάδα. Μπορεί φυσικά να είναι και σύμπτωση, αλλά σίγουρα είναι αξιοσημείωτη αυτή η θετική στάση της ιστοσελίδας απέναντι στην προμήθεια και στον εκσυγχρονισμό αμερικανικών όπλων από τις ελληνικές ένοπλες δυνάμεις.
Σημειώστε ότι και το περιοδικό Πτήση & Διάστημα έχει ενσωματώσει στον λόγο του όλη τη φιλολογία περί fake news – γεγονός που δείχνει τη ρητορική χρησιμότητα του όρου αλλά και την ταυτότητα στα ρητορικά σχήματα των δύο μέσων. Ιδού πώς συνοψίζει το περιεχόμενο του τεύχους Μαΐου 2019 στο διαδίκτυο:
Πολλά γράφηκαν πρόσφατα για την πιθανότητα αγοράς του αμερικανικού μαχητικού πέμπτης γενιάς από την Ελληνική Πολεμική Αεροπορία. (…) Ήλθε όμως και η παρουσία των ιταλικών F-35 στην μεγάλη πολυεθνική άσκηση ΗΝΙΟΧΟΣ της ΠΑ που επανέφερε τα στελθ μαχητικά στην… ελληνική επικαιρότητα και πυροδότησε την φαντασία κάποιων, άλλων καλοπροαίρετων, των περισσότερων όμως γνωστών κέντρων Fake News που δεν έχασαν την ευκαιρία να διαλαλούν πρόγραμμα Νέου Μαχητικού Αεροσκάφους. (…) Το άρθρο μας είναι μια προσπάθεια αποσαφήνισης ή αν θέλετε ένα… «fact check» της πραγματικότητας.[14]
Απ’ την άλλη, το περιοδικό δεν έχει κανένα πρόβλημα, αναφερόμενο στο F-35, να κάνει προβλέψεις του τύπου «Η Ελλάδα αργά ή γρήγορα θα αγοράσει το μαχητικό 5ης γενιάς»[15]. Και δεν έχει κανένα θέμα να επικαλείται τον Πρέσβη των ΗΠΑ ως αντικειμενική πηγή για να γνωρίζουμε τι θέλει ή τι δεν θέλει η Ελλάδα, του στυλ: «το ενδιαφέρον [για αγορά F-35] είναι υπαρκτό. Δεν περιοριζόμαστε στις πολλαπλές αναφορές από τον ΥΕΘΑ ή τον Αμερικανό Πρέσβη…»[16]. Αυτή η επίκληση του Πρέσβη των ΗΠΑ είναι ένα μοτίβο που επαναλαμβάνεται, και μάλιστα σε πρωτοφανή ένταση:
Ο κος Πάιατ είπε μερικές κουβέντες που χρήζουν ανάλυσης. Καταρχάς, επιβεβαιώνει πως υπάρχει πλέον αμοιβαίο ενδιαφέρον, και οι ΗΠΑ θέλουν να πουλήσουν το μαχητικό, και η Ελλάδα να το αγοράσει. Για παράδειγμα η Γαλλία θέλει να μας πουλήσει Rafale, η Γερμανία Eurofighter, γνωστοί-άγνωστοι κατασκευαστές fake news θέλουν να μας κάνουν πανίσχυρους με τα Σου-35 και άλλα ευτράπελα ρωσικής κατασκευής, αλλά η Ελλάδα δεν έχει δείξει ενδιαφέρον. Στο θέμα όμως του F-35 είναι σαφές πως υπάρχει αμοιβαίο ενδιαφέρον, ας μην πούμε “έλξη” ή “χημεία”.[17]
Εδώ πλέον μιλάμε για επιχειρηματολογία που θα έκανε ακόμα κι έναν πρωτοετή φοιτητή διεθνών σχέσεων να αισθανθεί τουλάχιστον άβολα. Διότι, ακόμα κι ο φοιτητής μας θα ήξερε ότι ρόλος όλων των πρέσβεων σε όλες τις χώρες είναι να προωθούν και να πουλάνε τα προϊόντα των εταιρειών της χώρας τους. Και, επιπλέον, θα γνώριζε ότι μια τακτική που ακολουθείται πάγια όταν θες να πουλήσεις κάτι είναι το να επισημαίνεις ότι υπάρχει έντονο αγοραστικό ενδιαφέρον. Προσοχή – δεν αμφισβητώ την πρόθεση της ελληνικής κυβέρνησης να αγοράσει F-35. Αμφισβητώ, όμως, την ορθότητα του να επικαλείσαι το τι είπε ο Πρέσβης των ΗΠΑ για να στοιχειοθετήσεις τις προθέσεις της ελληνικής κυβέρνησης. Με αυτή τη λογική, εάν αύριο βγει ο Γάλλος πρέσβης και πει ότι η Ελλάδα θέλει να αγοράσει Rafale θα σημαίνει ότι η Ελλάδα θέλει να το αγοράσει, και πάει λέγοντας…
Έλεγχος των fake news και το αδύνατο της αξιακής-ιδεολογικής ουδετερότητας
Ας αποσαφηνίσουμε τι δεν λέει το παρόν άρθρο. Καταρχήν, δεν αμφισβητεί την ύπαρξη fake news – η παραγωγή και διασπορά ψευδών ειδήσεων είναι αναπόσπαστο κομμάτι της εκάστοτε προπαγάνδας και υπάρχει ανέκαθεν, παράλληλα με την ανάδυση αντικρουόμενων συμφερόντων στις ανθρώπινες κοινωνίες. Δεν αμφισβητεί, επίσης, τη θετική συμβολή της ιστοσελίδας Ellinika Hoaxes στην αποκάλυψη ψευδών ειδήσεων – μια περιήγηση στις αναρτήσεις της καταδεικνύει ότι πράγματι υπάρχουν πολυάριθμες περιπτώσεις fake news που η ιστοσελίδα απορρίπτει μεθοδικά και θεμελιωμένα. Το κείμενο δεν αμφισβητεί ούτε και τη μακρόχρονη παρουσία του περιοδικού Πτήση & Διάστημα – στο οποίο είχα μάλιστα την τύχη να δημοσιεύσω άρθρο το μακρινό 2008[18] – στον ειδικό τύπο της χώρας, ή την επιστημονική αρτιότητα των συντακτών του. Κι ούτε υπονοεί την ύπαρξη κάποιας «σκοτεινής» πτυχής στη δραστηριότητα της ιστοσελίδας ή του περιοδικού – καμία υπόνοια, καμία συνομωσιολογία. Τέλος, το σημείωμα ετούτο δεν υποστηρίζει την αγορά ή τη μη αγορά κάποιου οπλικού συστήματος έναντι κάποιου άλλου.
Αυτό που υποστηρίζει το παρόν άρθρο είναι ότι η αρθρογραφία της ιστοσελίδας Ellinika Hoaxes σε σχέση με το αμερικανικό μαχητικό F-35 είναι μια περίπτωση χρήσης του προβλήματος των fake news ως εργαλείο για την προαγωγή μιας άποψης έναντι άλλων ανταγωνιστικών απόψεων. Η χρήση αυτή ενισχύεται από το γεγονός ότι η ιστοσελίδα συνδέεται τόσο σε επίπεδο συντάκτη όσο και σε επίπεδο επιστημονικού συμβούλου με ένα περιοδικό αεροδιαστημικής και άμυνας που φυσιολογικά χαρακτηρίζεται από τη δική του συγκεκριμένη προσέγγιση στα εξοπλιστικά πράγματα της χώρας. Όταν, λοιπόν, η ιστοσελίδα αυτή αναλαμβάνει ρόλο ελεγκτή του Facebook, εγείρονται σοβαρά ερωτήματα για τη φύση της εποπτείας που θα παρέχει στο κοινωνικό δίκτυο και το κατά πόσο μπορεί να θεωρηθεί αξιολογικά ουδέτερη η παρέμβασή της, τουλάχιστον σε ζητήματα άμυνας, εξοπλισμών, στρατιωτικής τεχνολογίας, διπλωματίας και στρατηγικής.
Δεν σημαίνει ότι κάποια άλλη ιστοσελίδα ή κάποιο άλλο περιοδικό θα ήταν σώνει και καλά «αντικειμενικότερα» – το πρόβλημα με τον έλεγχο των fake news, όπως δείχνει και το παράδειγμα του μαχητικού F-35 είναι πολύ βαθύτερο, πολύ πιο δομικό, και δεν αφορά το άλφα ή βήτα μέσο ενημέρωσης. Ο έλεγχος των fake news καλλιεργεί πρόσφορο έδαφος για την προώθηση μίας μόνο άποψης και την απόρριψη ανταγωνιστικών προσεγγίσεων σε ερωτήματα που είναι σύνθετα και ξεφεύγουν από το δίπολο αλήθεια / ψεύδος. Ζητήματα όπως το ποιο είναι το καλύτερο μαχητικό στον κόσμο κι αν αξίζει τα λεφτά του, ή κατά πόσο έχει κάνει μια χώρα πρόταση πώλησης οπλικών συστημάτων σε μια άλλη χώρα, ή πόσο βέβαιο είναι ότι η ΠΑ θα αγοράσει ένα οπλικό σύστημα, ή κατά πόσο είναι απαραίτητη για την άμυνα της χώρας η αγορά αυτού του οπλικού συστήματος δεν απαντώνται με επίκληση σε κάποιο αδιάψευστο δεδομένο / fact που δήθεν απορρίπτει μια ψευδή / fake είδηση. Με τον ίδιο τρόπο, όσο και να θέλω, δεν μπορώ να επικαλεστώ ένα μόνο δεδομένο για να ισχυριστώ ότι ο Παναθηναϊκός είναι καλύτερη ομάδα από τον Ολυμπιακό, κι ούτε διασπείρει fake news ο φίλος των Πειραιωτών που θα ισχυριστεί το αντίθετο.
Σε μια σειρά ζητημάτων – όπως τα εξοπλιστικά και η άμυνα, αλλά και πολλά άλλα ζητήματα σαν κι αυτά για τα οποία αναρτούν απόψεις οι χρήστες του Facebook – ο έλεγχος ειδήσεων μπορεί να καταλήξει να αντανακλά και να αναπαράγει τις πολιτικο-οικονομικές, ιδεολογικές, και αξιακές προτιμήσεις του φορέα που κάνει τον έλεγχο. Ακόμα και ο τρόπος με τον οποίο τίθενται τα ερωτήματα εμπεριέχει προϋπάρχουσες αξιακές και εννοιολογικές παραδοχές, και βέβαια το ίδιο το ερώτημα μπορεί ενίοτε να προκαθορίζει την κατεύθυνση της απάντησης. Όπως μου είχε πει καλή φίλη μου, σε γνωστή αλυσίδα ταχείας εστίασης στην Ολλανδία η διεύθυνση έδινε εντολή στο προσωπικό να ρωτάει τους πελάτες που παρήγγειλαν καφέ: «θα θέλατε κρουασάν ή ντόνατ;». Και έτσι ο πελάτης απαντούσε αυτόματα την προτίμησή του, ξεχνώντας ότι θα έπρεπε να πληρώσει επιπλέον ή ότι ίσως και να μην ήθελε και τίποτα απ’ τα δύο. Το ίδιο ισχύει και με την εστίαση στα fake news – ακόμα κι αν υποθέσουμε χάριν του επιχειρήματος ότι το ένα μαχητικό είναι καλύτερο απ’ το άλλο, δεν σημαίνει αυτό ότι η ΠΑ και το ελληνικό κράτος θα πρέπει να το αγοράσουν. Το ερώτημα «ποιο είναι το καλύτερο μαχητικό;» βασίζεται σε μια σειρά άρρητων παραδοχών (όπως π.χ. ότι η ΠΑ πρέπει να διαθέτει σώνει και καλά το καλύτερο μαχητικό, ή ότι υπάρχει απόλυτος κανόνας καθορισμού του καλύτερου μαχητικού) και είναι ιδεολογική επιλογή η προαγωγή αυτού του ερωτήματος έναντι π.χ. του ερωτήματος «θα πρέπει οι υπάρχοντες περιορισμένοι πόροι του ελληνικού κράτους να διοχετευθούν σε επιπλέον όπλα ή σε άλλους τομείς;» ή «είναι η συσσώρευση οπλικών συστημάτων ο καλύτερος τρόπος επίτευξης αμυντικής θωράκισης;» ή «ποιες θα πρέπει να είναι οι εξοπλιστικές προτεραιότητες της χώρας με βάση τα υπάρχοντα κενά σε μέσα και πόρους;».
Εάν η ανάγκη αγοράς των F-35 θεωρείται fact και η αμφισβήτησή της θεωρείται fake news, φαντάζεστε τι μπορεί να γίνει με τις απόψεις εκείνες που αμφισβητούν την ίδια την ανάγκη ύπαρξης των παρανοϊκά υψηλών στρατιωτικών δαπανών της χώρας ή άλλες πολιτικο-στρατιωτικές επιλογές της εκάστοτε ελληνικής κυβέρνησης όπως η αυξημένη στρατιωτική παρουσία των ΗΠΑ στην Ελλάδα, η εξοπλιστική εξάρτηση από έναν μόνο πόλο, ο προσανατολισμός της εξωτερικής και αμυντικής πολιτικής της χώρας με άξονα το ΝΑΤΟ, και πάει λέγοντας… Συμπερασματικά, η «αστυνόμευση» των αναρτήσεων στο Facebook από τα Ellinika Hoaxes είναι μια κακή ιδέα. Ο περιορισμός του διαλόγου με τη σφραγίδα του «ψευδούς» ή του «ανεπιβεβαίωτου», η προαγωγή της μοναδικής αλήθειας και η αναγωγή μιας κυρίαρχης θέασης σε αληθή με τον παράλληλο υποβιβασμό εναλλακτικών προσεγγίσεων σε ψευδείς ειδήσεις πλήττει την ποιότητα του δημόσιου διαλόγου, την ελευθερία της έκφρασης και, εν τέλει, την ίδια την ουσία της δημοκρατίας.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] «Το Facebook ανέθεσε στα Ellinika Hoaxes την επαλήθευση γεγονότων», Ellinika Hoaxes, 2 Μαΐου 2019. https://www.ellinikahoaxes.gr/2019/05/02/facebook-third-party-fact-checking-program/
[2] Θάνος Σιτίστας (Επαχτίτης), «Το κορυφαίο μαχητικό του κόσμου και ευσεβείς πόθοι», Ellinika Hoaxes, 7 Φεβρουαρίου 2017, https://www.ellinikahoaxes.gr/2017/02/07/pak-fa
[3] Θάνος Σιτίστας (Επαχτίτης), «Η Lockheed Martin αποφάσισε να μειώσει το κόστος του F-35 για την Ελλάδα εξαιτίας της ρωσικής προσφοράς για Su-35;», Ellinika Hoaxes, 8 Μαρτίου 2017, https://www.ellinikahoaxes.gr/2017/03/08/f35-cost-cuts
[4] Θάνος Σιτίστας (Επαχτίτης), «Τα Su-35, η υποτιθέμενη πρόταση της Ρωσίας για την Ελλάδα και η ανύπαρκτη πιθανότητα ένταξής του στο ελληνικό οπλοστάσιο», Ellinika Hoaxes, 23 Φεβρουαρίου 2017. https://www.ellinikahoaxes.gr/2017/02/23/su35-proposal-vs-f35.
[5] Στο ίδιο.
[6] Θάνος Σιτίστας (Επαχτίτης), «F-35, Τουρκία και ισορροπία δυνάμεων στο Αιγαίο», Ellinika Hoaxes, 3 Νοεμβρίου 2016. https://www.ellinikahoaxes.gr/2016/11/03/f-35
[7] Θάνος Σιτίστας (Επαχτίτης), «Το F-35, το tweet του Τραμπ και ο ‘ειδικός’ εγχώριος τύπος…», 24 Δεκεμβρίου 2016. https://www.ellinikahoaxes.gr/2016/12/24/f-35-trump/
[8] «Ποιοι είμαστε», Ellinika Hoaxes, https://www.ellinikahoaxes.gr/who-are-we/ και «Εξωτερικοί συνεργάτες – Επιστημονικοί σύμβουλοι», Ellinika Hoaxes. https://www.ellinikahoaxes.gr/scientific-advisers/
[9] Θάνος Σιτίστας (Επαχτίτης), «Ρελάνς Ρωσίας σε Ελλάδα μετά την πώληση των S-400 στη Τουρκία;», Ellinika Hoaxes, 1 Ιουλίου 2017. https://www.ellinikahoaxes.gr/2017/07/01/su-35-greece
[10] «Ο Υπερκατάσκοπος των Δυο Ηπείρων και το Ξανθό Γένος», Πτήση & Διάστημα, 14 Απριλίου 2018. https://www.ptisidiastima.com/firefox-and-the-russian-super-fighter/?fbclid=IwAR0SgxFaUGUiAHzdRLyoWshVR9s75oy-0wOPaT4syfdP0agAOmq88fUq6yg
[11]Σιτίστας (Επαχτίτης), «Ρελάνς Ρωσίας…».
[12] Θάνος Σιτίστας (Επαχτίτης), «Η αναβάθμιση των ελληνικών F-16 ισοδυναμεί με αυτοκτονία;», Ellinika Hoaxes, 6 Σεπτεμβρίου 2017. https://www.ellinikahoaxes.gr/2017/09/06/f16-vs-f35/Το άρθρο που παρατίθεται στο κείμενο είναι το «Γιατί πρέπει άμεσα να εκσυγχρονιστούν τα F-16 της ΠΑ;», Πτήση & Διάστημα, 17 Μαρτίου 2018. https://www.ptisidiastima.com/why-hellinic-air-force-f16-should-be-upgraded/
[13]Σιτίστας (Επαχτίτης), «Η αναβάθμιση των ελληνικών F-16…»
[14] «Η νέα ‘ΠΤΗΣΗ & Διάστημα’ ΜΑΪΟΣ 2019», Πτήση & Διάστημα, 2 Μαΐου 2019. https://www.ptisidiastima.com/pd-396-may-2019/
[15] «Τα ελληνικά F-35, AN έρθουν “άμεσα”, θα αντικαταστήσουν τα F-4E κι όχι τα F-16C/D Block 30», Πτήση & Διάστημα, 1 Μαΐου 2019. https://www.ptisidiastima.com/greek-f35-if-come-will-replace-f4e-and-not-f16-block30/
[16] Στο ίδιο.
[17] «Θα δούμε τελικά μαχητικά F-35 με ελληνικά εθνόσημα; Τι κρύβεται πίσω από την τελευταία κινητικότητα;», Πτήση & Διάστημα, 7 Απριλίου 2019. https://www.ptisidiastima.com/will-we-see-greek-f35-2/
[18] Ηρακλής Οικονόμου, «Οικονομική διεθνοποίηση και αμυντική βιομηχανία», Πτήση & Διάστημα, τ. 270, Μάρτιος 2008, σελ. 114-123.
